ÇİN KAYNAKLARINDA HUNLAR VE GÖKTÜRKLERİN ATALARI OLARAK GEÇEN İSKİT SAKA TÜRKLERİ HAKKINDAKİ BİLGİLER:

Çin kaynaklarında "Sai ırkı" (塞種, Sài zhǒng) olarak geçen Sakalar ve onların ataları olduğu iddia edilen "Yun soyundan gelen Rong'lar" (允姓之戎, Yǔn xìng zhī Róng) hakkındaki bilgiler, özellikle de onların kökeni ve batıya göçleriyle ilgili olanlar, Orta Asya tarihinin en önemli parçalarından birini oluşturur.

Bu konudaki temel Çin kayıtları, orijinal metinler, transliterasyonları ve detaylı açıklamaları şu şekildedir:

1. Ana Kaynak: Sakaların Kökeni ve Göçü
· Çince Kaynak: 《汉书》 (Hàn Shū) - "Han Kitabı", Ban Gu, MS 1. yüzyıl.
· İlgili Bölüm: 《西域传》 (Xīyù Zhuàn) - "Batı Bölgelerinin Kayıtları"
Bu, konuyla ilgili en net ve en önemli kayıttır.
Orijinal Çince Metin:
塞種本允姓之戎，世居敦煌。為月氏迫逐，遂往蔥嶺南奔。
Transliterasyon (Pinyin):
Sài zhǒng běn Yǔn xìng zhī Róng, shì jū Dūnhuáng. Wèi Yuèzhī pòzhú, suì wǎng Cōnglǐng nán bēn.
Türkçe Çeviri:
"Sai ırkı (Sakalar) aslen Yun soyundan gelen Rong'lardır. Nesiller boyu Dunhuang'da yaşadılar. Yuezhi (Yüeçi) tarafından kovalandılar ve bu yüzden Congling (Pamir Dağları) üzerinden güneye kaçtılar."

2. Sakaların Dağılımı
Aynı kaynağın devamında, Sakaların göç ettikleri bölgeler anlatılır.
Orijinal Çince Metin:
其後有懸度、難兜、罽賓、烏弋山離、條支、安息、大夏諸國，皆塞種之地。
Transliterasyon (Pinyin):
Qí hòu yǒu Xuándù, Nándōu, Jìbīn, Wūyìshānlí, Tiáozhī, Ānxī, Dàxià zhū guó, jiē Sài zhǒng zhī dì.
Türkçe Çeviri:
"Ondan sonra (Pamir'den sonra) Xuandu, Kandut, Jibin (Kabil-Gandhara bölgesi), Wuyishanli (İskenderiye-Prophthasia, bugünkü Farah, Afganistan), Tiaozhi (Seleukia), Anxi (Part İmparatorluğu) ve Daxia (Baktriya) gibi birçok ülke vardı. Hepsi Sai ırkının (Sakaların) topraklarıydı."

3. Saka Göçünün Tetikleyicisi: Yuezhi ve Hun Baskısı
Sakaların neden göç etmek zorunda kaldığını anlamak için 《史记》 (Shǐ Jì) ve 《汉书》'daki Yuezhi ve Hunlarla ilgili kısımlara bakmak gerekir. Sakaların göçü, bir domino etkisinin parçasıydı.
· Olay Örgüsü: Hiung-nu'lar (Hunlar) Yuezhi'leri yendi → Yuezhi'ler batıya kaçarak Sakaların topraklarına girdi → Yuezhi baskısıyla Sakalar yerlerinden oldu ve batıya/güneye göç etti.
《汉书》'da bu durum şöyle özetlenir: 昔匈奴破大月氏，大月氏西君大夏，而塞王南君罽賓。塞種分散，往往為數國。 Pinyin:Xī Xiōngnú pò Dà Yuèzhī, Dà Yuèzhī xī jūn Dàxià, ér Sài wáng nán jūn Jìbīn. Sài zhǒng fēnsàn, wǎngwǎng wéi shù guó. Türkçe Çeviri:"Eskiden Hiung-nular (Hunlar) Büyük Yuezhi'yi yendi. Büyük Yuezhi batıya giderek Baktriya'ya (Daxia) hükmetti ve Sai kralı da güneye giderek Jibin'e (Kabil-Gandhara) hükmetti. Sai ırkı (Sakalar) dağıldı ve genellikle birkaç devlete bölündü."

Detaylı Açıklama ve Analiz
1. Terimlerin Anlamı:
· 塞 (Sài): Çinlilerin, İskit/Saka toplulukları için kullandığı genel addır. "Saka" ile doğrudan fonetik bir bağlantılıdır.
· 允姓之戎 (Yǔn xìng zhī Róng): "Yun soyundan gelen Rong'lar".
  · 允 (Yǔn): Muhtemelen belirli bir kabile veya klanın adıdır. Bu klanın, Çin'in batısındaki "Rong" gruplarından biri olduğu düşünülür.
  · 戎 (Róng): Çinlilerin, Çin'in batısında (modern Gansu, Qinghai bölgeleri) yaşayan göçebe veya yarı-göçebe halklar için kullandığı genel bir etnik kategoridir. "Batılı Barbarlar" anlamına gelir. Hiung-nu'lar da başlangıçta bu şekilde sınıflandırılmıştır.
· 敦煌 (Dūnhuáng): Bugünkü Gansu eyaletinde bir vaha kenti. Çin'in batı sınırının en uç noktası ve İpek Yolu'nun önemli bir kapısıdır. Çinliler, Sakaların orijinal yurdunu kendi sınırlarının hemen batısı olarak tarif etmektedir.
· 蔥嶺 (Cōnglǐng): "Soğan Dağları" anlamına gelir. Pamir Dağları için kullanılan Çince isimdir. Sakaların göç yolu hakkında net bir coğrafi referans sağlar.

2. Tarihsel Yorum:
· Köken Tartışmaları: Çinlilerin Sakaları "Yun Rong"larına bağlama çabası, onları kendi tarih yazımlarındaki bilinen bir kategoriye yerleştirme eğiliminden kaynaklanır. Bu, tamamen bir Çin perspektifidir. Modern tarihçiler, Sakaların kökenini daha geniş bir İskit dünyasının parçası olarak görür ve bu "Yun Rong" tanımını, Doğu İskitlerini oluşturan belirli bir kabile birliği olarak yorumlama eğilimindedir.

· Göçün Önemi: Bu kayıt, MÖ 2. yüzyılın başlarında Orta Asya'da yaşanan büyük bir demografik depremi anlatır. Hiung-nu'ların yükselişi, Yuezhi'leri, onlar da Sakaları yerinden etmiş, bu da Sakaların İran, Afganistan ve Hindistan'a kadar inerek bu bölgelerin tarihini şekillendiren yeni devletler (Hint-İskit Krallıkları gibi) kurmasına neden olmuştur.

· Arkeolojik Kanıt: Doğu Türkistan'da (Xinjiang) ve Gansu koridorunda yapılan arkeolojik kazılarda ortaya çıkarılan, hayvan üslubuyla (animal style) süslenmiş eserler, altın ve bronz objeler, bu bölgelerde İskit/Saka kültürüne ait güçlü izler olduğunu göstermektedir. Bu da Çin kaynaklarının iddialarını dolaylı olarak destekler niteliktedir.

3. Siyasi ve Kültürel Çıkarımlar:

· Çin'in "Barbar" Tasnifi: Çinliler, kendi medeniyetlerinin dışında kalan tüm halkları coğrafi yönlerine göre genel isimlerle (Rong, Di, Yi, Man) anma eğilimindeydi. "Yun soyundan gelen Rong'lar" ifadesi, Sakaları bu tasnif sistemine oturtmanın bir sonucudur.

· Sakaların Gücü: "Hepsi Sai ırkının topraklarıydı" ifadesi, Çinlilerin, Part İmparatorluğu'ndan Baktriya'ya kadar çok geniş bir coğrafyada Saka varlığını ve siyasi nüfuzunu açıkça kabul ettiğini gösterir. Bu, Sakaların sadece küçük bir kabile değil, Orta Asya tarihini derinden etkilemiş büyük bir güç olduğunun kanıtıdır.

HUN,GÖKTÜRK-SAKA BAĞI 

"索國" (Suǒguó - "Suo Ülkesi"), Çin kaynaklarında, özellikle de 《周書》 (Zhōu Shū - Zhou Tarihi) ve 《北史》 (Běishǐ - Kuzey Hanedanlıklarının Tarihi) gibi resmi hanedanlık tarihlerinde Göktürklerin köken efsanesinde bahsedilen bir yerdir.

Orijinal metin, Türkçe tercümesi ve detaylı açıklaması:
1. Orjinal Çince Metin
En temel kaynak 《周書》卷五十 列傳第四十二 異域下 突厥 (Zhōu Shū, Juan 50, Biyografi 42, Yabancı Topraklar Bölümü Aşağı, Türkler) kısmında geçer:
「突厥者，蓋匈奴之別種，姓阿史那氏。別為部落。後為鄰國所破，盡滅其族。有一兒，年且十歲，兵人見其小，不忍殺之，乃刖其足，棄草澤中。有牝狼以肉飼之。及長，與狼合，遂有孕。彼鄰國者，復使人殺之，見狼在側，並欲殺狼。狼遂逃於索國之西北。山有洞穴，穴內有平壤茂草，周回數百里，四面俱山。狼匿其中，遂生十男。十男長大，外托妻孕，其後各有一姓，阿史那即一也。子孫蕃育，漸至數百家。經數世，相與出穴，臣於茹茹。居金山之陽，為茹茹鐵工。金山形似兜鍪，其俗謂兜鍪為「突厥」，遂因以為號焉。」
Bir diğer önemli kaynak 《北史》卷九十九 列傳第八十七 (Běishǐ, Juan 99, Biyografi 87)'de de hemen hemen aynı metin yer alır.

2. Türkçe Tercümesi
"Türkler, aslında Hiung-nu'ların (Hunların) bir boyudur, soyadları Aşina'dır. Ayrı bir kabile halindeydiler. Daha sonra komşu bir ülke tarafından mağlup edildiler ve bütün boyları yok edildi. Kurtulan bir çocuk vardı, yaşı henüz on civarındaydı. Askerler onun küçük olduğunu görüp öldürmeye kıyamadılar, bunun yerine ayaklarını kesip bir bataklığa attılar. Bir dişi kurt onu etle besledi. Çocuk büyüdüğünde kurtla çiftleşti ve kurt hamile kaldı.
O komşu ülke (bu durumu duyunca) tekrar adamlarını onları öldürmeye gönderdi. Adamlar yanıbaşında kurtu görünce onu da öldürmek istedi. Kurt kaçarak Suo Ülkesi'nin kuzeybatısına sığındı. Orada bir mağara vardı. Mağaranın içi düzdü, otlar gürdü ve çevresi yüzlerce li genişliğindeydi, her tarafı dağlarla çevriliydi. Kurt burada saklandı ve nihayet on oğlan doğurdu. On oğlan büyüdü, dışarıdan eşler aldılar ve hamile kaldılar. Sonradan her birinin ayrı bir soyadı oldu, Aşina bunlardan biridir. Soyları çoğaldı, yavaş yavaş yüzlerce aileye ulaştı. Birkaç nesil sonra, birlikte mağaradan çıkıp Juan-Juan'lara (Avarlar) tabi oldular. Altın Dağ'ın (Altay Dağları) güney eteklerinde yerleştiler ve Juan-Juan'lara demirci oldular. Altın Dağ'ın şekli bir tolga'ya (miğfer) benziyordu ve onların geleneğinde tolga'ya 'Türk' denildiği için, bunu kendilerine isim olarak aldılar."

3. Açıklama ve Kimler Olduğu

· "索國" (Suǒguó) bir Halkın veya Devletin Adı Değildir: Buradaki en kritik nokta, "索國"ın tarihi bir devlet veya belirli bir etnik grup olarak tanımlanabilmesinin çok zor olmasıdır. Metin, bir köken efsanesi anlatmaktadır. Efsanelerdeki yer isimleri genellikle mitolojik veya sembolik anlamlar taşır.

· Coğrafi Bir Yer İsmi Olarak Yorumu: "Suo Ülkesi", efsanede Türklerin türediği kutsal mağaranın bulunduğu bölgeyi tanımlamak için kullanılmıştır. Çinli tarihçiler, duydukları ve kaydettikleri bu yabancı yer ismini kendi dillerine en uygun sesleri vererek (索 - Suǒ) yazmışlardır.

· Olası Kimlikleri: Tarihçiler ve akademisyenler "Suo Ülkesi"nin neresi olabileceği konusunda farklı teoriler öne sürmüşlerdir:

  1. Saka (İskit) İlişkisi: En güçlü teori, "Suo" isminin, Orta Asya'da yaşamış önemli bir halk olan Sakalara (Çince'de genelde 塞 - Sài olarak geçer) işaret ettiğidir. "Suo" ve "Sai/Saka" sesleri arasında bir bağ kurulabilir. Bu durumda "Suo Ülkesi", "Sakaların Ülkesi" veya "Sakaların yaşadığı bölge" anlamına gelebilir. Bu, Göktürklerin kökenini kadim ve göçebe bir stepliler geleneğine bağlayan sembolik bir anlam taşıyabilir.

  2. Coğrafi Bir Bölge: Belirli bir halkı değil, Yenisey Nehri civarı veya Güney Sibirya'daki geniş bir coğrafi bölgeyi ifade ediyor olabilir. Efsanedeki "dağlarla çevrili, yeşil bir ova" tasviri, Altay-Sayan dağlık bölgesini akla getirmektedir ki burası Türklerin anavatanı olarak kabul edilen bölgedir.

  3. Sembolik/Mitolojik Anlam: "索" karakterinin Çince'de "aramak, iz sürmek, ip" gibi anlamları da vardır. Ancak buradaki kullanımın bir çeviri veya fonetik bir aktarım olduğu düşünülmektedir. Sembolik bir anlam aramaktan ziyade, bir yer adının sesletimi olduğu kabul edilir.

Sonuç:

Çin kaynakları, özellikle de 《汉书》 (Han Kitabı), Sakaların kökeni ve büyük göçleri hakkında dünyadaki en eski ve en değerli yazılı kaynaklardan biridir. Bu kayıtlar olmasaydı, İskit/Saka dünyasının doğu kanadının ve onların Orta Asya'nın şekillenmesindeki kritik rollerinin tarihini yazmak çok daha zor olurdu. Çinlilerin "Yun Rong"larına yaptığı atıf, bir köken iddiasından ziyade, onları kendi tarihsel ve kültürel referans çerçeveleri içinde anlama çabasının bir ürünüdür. Bu kayıtlar, Sakaları, Pasifik'ten Karadeniz'e uzanan büyük İskit dünyasının doğudaki en önemli temsilcileri olarak konumlandırır.

索國 (Suo Ülkesi), Göktürklerin köken efsanesinde, atalarının (dişi kurt Asena ve on çocuğunun) hayatta kalıp çoğaldığı kutsal ve korunaklı toprakları ifade eden mitolojik bir coğrafi terimdir. Gerçek kimliği kesin olarak bilinmemekle birlikte, en kuvvetli ihtimal Sakaların yaşadığı bölgeye veya Güney Sibirya'daki dağlık vadiye işaret etmesidir. Bu efsane, Türklerin yeniden doğuşunu ve bir soykırımdan nasıl tekrar türediklerini anlatan önemli bir mitostur ve "Suo Ülkesi" de bu yeniden doğuşun mekânıdır.

Türkolog Fatih Mehmet Yiğit 

Kaynakça:

1. Orjinal Metinler:

Chinese Text Project (Han Shu ve diğer kaynakların orijinali)

2. Akademik Çalışmalar:

Prof. Liu Mau-Tsai: Die chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Türken (1969)