"Türk" sözcüğünün yaklaşık 1500 yıllık serüveni
Özet Tablo
Dönem / Lehçe Yazılış (Orijinal Alfabe) Yazılış (Latin Harfli Transkripsiyon) Telaffuz (IPA) Günümüz Türkçesiyle Yakın Okunuşu
Hun / Erken Dönem (Yazılı kaynak yok, çin kaynaklarındaki transkripsiyonlar) 丁零 (Dingling), 突厥 (Tūjué) - "Türk" veya "Türük" olarak seslendirildiği düşünülür.
Göktürkçe 𐱅𐰇𐰼𐰜 T²ür²k² (Türük) /ˈtyɾyc/ "Tüürük" (İki hece, güçlü 'r' ve 'k')
Uygurca 𐱅𐰇𐰼𐰚 (Sogd alf.) Türk /tyɾk/ "Türk" (Son 'k' biraz daha yumuşak)
Karahanlıca تورك (Arap alf.) Türk /tyɾk/ "Türk"
Eski Anadolu Türkçesi تورك (Arap alf.) Türk /tyɾc/ "Türk" (Son ses 'k' -> 'g' gibi)
Çağatayca تورك (Arap alf.) Türk /tyɾk/ "Türk"
Osmanlı Türkçesi ترك (Arap alf.) Türk /tyɾc/ "Türk" (Son ses 'k' -> 'g' gibi)
Türkiye Türkçesi Türk Türk /t̪yɾc/ "Türk"
Azerbaycan Türkçesi Türk Türk /tyɾc/ "Türk"
Türkmence Türk Türk /tyɾk/ "Türk" (Net ve vurgulu 'k')
Özbekçe Turk Turk /turk/ "Turuk" ('u' dar, 'k' net)
Uygurca (Modern) تۈرك (Arap alf.) Türk /tyrk/ "Türk"
Kazakça Түрік Türik /tʏˈrɪk/ "Türik"
Kırgızca Түрк Türk /tyrk/ "Türk"
---
Ayrıntılı Açıklamalar
1. Hun Dönemi ve Köken
· "Türk" adına ilişkin en erken izler Çin kaynaklarında görülür. "Dingling" ve daha sonra "Tūjué" (突厥) şeklinde kaydedilmişlerdir. Bu kayıtlar, sözcüğün o dönemlerde /t/ ve /r/ seslerini içerdiğini göstermektedir.
· Etimolojik olarak "türe-" (türemek, yaratılmak) veya "törü-" (kanun, töre) fiilleriyle bağlantılı olduğu, dolayısıyla "güçlü, kuvvetli, türemiş olan" veya "töreli, yasalı" anlamlarına geldiği düşünülmektedir.
2. Göktürk Dönemi (Orhun Yazıtları, 8. Yüzyıl)
· Yazılışı: 𐱅𐰇𐰼𐰜 (Sağdan sola: 𐰜 + 𐰼 + 𐰇 + 𐱅). Göktürk alfabesinde her ses için ayrı bir harf vardır.
· Telaffuzu: Sözcük aslında "Türük" (/ˈtyɾyc/) şeklinde iki heceli olarak telaffuz ediliyordu. Bu, Orhun Yazıtları'ndaki kafiye yapılarından anlaşılmaktadır.
· 𐱅 (t): Sert /t/ sesi.
· 𐰇 (ö/ü): Ön damak, yuvarlak ünlü. Kapalı 'e' veya 'ö'/'ü' arası bir ses de olabilir, ancak genelde /y/ (Türkçedeki "ü" sesi) olarak kabul edilir.
· 𐰼 (r): Titrek, güçlü bir /r/ sesi.
· 𐰜 (k/q): Bu harf, ince ünlülerden sonra /k/, kalın ünlülerden sonra /q/ (gırtlaktan gelen kalın bir k) sesi verirdi. "Türük" sözcüğü ince ünlülü olduğu için buradaki ses /k/'dir. Ancak kelime sonunda hafifçe tonlanırdı, tam bir patlamayla bitmezdi.
3. Uygur Dönemi ve Sonrası
· Uygurlar Sogd alfabesini kullanmış ve sözcüğü 𐱅𐰇𐰼𐰚 şeklinde yazmışlardır. Burada son harf farklıdır ve sözcüğün artık "Türk" olarak tek heceye doğru evrildiğini gösterebilir.
· İslamiyet'in kabulüyle birlikte Arap alfabesi kullanılmaya başlanmış ve sözcük تورك (T-V-R-K) harfleriyle yazılmıştır. Arap alfabesinde ünlüler tam gösterilmediği için okunuş geleneksel olarak "Türk" şeklinde süregelmiştir.
4. Modern Türk Lehçelerindeki Durum
Telaffuzdaki farklılıklar ünlü ve ünsüz uyumlarından kaynaklanmaktadır.
· Oğuz Grubu (Batı):
· Türkiye Türkçesi & Azerbaycan Türkçesi: /t̪yɾc/ şeklinde telaffuz edilir. Buradaki en belirgin özellik, kelime sonundaki /k/ sesinin yumuşayarak /c/ (Türkçedeki "g" veya "k" gibi değil, "h"yi söylerken çıkan sese benzer bir ses) sesine dönüşmesidir. Standart İstanbul Türkçesinde "Türk" derken, sondaki ses "k" gibi değil, daha yumuşak, gırtlağa yakın bir sestir.
· Türkmence: Diğer Oğuz lehçelerinden farklı olarak kelime sonundaki /k/ sert kalır: /tyɾk/. Ayrıca "ü" sesi daha belirgindir.
· Kıpçak Grubu (Kuzey):
· Kazakça & Kırgızca: Bu lehçelerde "ü" sesi bazen "i" sesine dönüşebilir veya farklı tonlanabilir. Kazakçada "Türik" (/tʏˈrɪk/) denir. Kırgızcada ise "Türk" (/tyrk/) şeklindedir. Her ikisinde de son ses sert /k/ şeklindedir.
· Karluk Grubu (Doğu):
· Özbekçe: Özbekçede yuvarlak ünlü uyumu zayıflamıştır ve "ü" sesi genellikle "u" sesine dönüşür. Bu nedenle "Turk" (/turk/) şeklinde telaffuz edilir.
· Modern Uygurca: Özbekçenin aksine "ü" sesi korunmuştur: "Türk" (/tyrk/).
Sonuç
"Türk" sözcüğü, Hunlardan beri temel ses yapısını (/t/, /y/ (veya varyantları), /r/, /k/) büyük ölçüde korumuştur. En büyük değişim, Göktürkçedeki iki heceli "Türük" formundan, tek heceli "Türk" formuna geçişte yaşanmıştır. Modern lehçeler arasındaki farklar ise daha çok ünlü daralmaları (ü -> i, u) ve kelime sonundaki /k/ sesinin sert kalması veya yumuşaması (/c/ sesine dönüşmesi) üzerinedir. Bu da Türk dilinin ne kadar köklü olduğunun ve aynı zamanda çeşitlilik içinde birliğini koruduğunun bir göstergesidir.
Fatih Mehmet Yiğit
Yorumlar
Yorum Gönder