ÖZBEK TÜRK DESTANI: AYSULUV

1. VARYANTI 

“Yurdum için can verirsem,

Gökler ağlamasın arkamdan.

Aysuluv ölür ama,

Yurdu kalır dimdik ayakta.”

Vaktiyle, Semerkand ile Sirderya arasında, bereketli topraklarda Özbek halkı yaşardı.

Gök kubbesi mavi, dağları karla örtülü, yürekleri cesaretle doluydu o halkın.

O günlerde Karabek adında yiğit bir batır vardı; elinde kılıcı, dilinde hakkın adıyla savaşırdı.

Karabek’in gönlü, güzeller güzeli Aysuluv’a yanardı.

Aysuluv, akıllı, erdemli, cesur bir kızdı;

saçları gece karası, gözleri yıldız ışıltısıydı.

Ama güzelliğinden daha üstün olan, yüreğindeki yurt sevgisiydi.

---

Kara Günün Başlangıcı

Bir sabah, Sirderya’nın ötesinden kara haber geldi.

Kalmuk ellerinden, düşman orduları, Özbek yurduna yürümekteydi.

Köy köy, oba oba ateş yakıldı, erkekler silah kuşandı.

Karabek de yiğitleriyle birlikte sefere çıktı.

Aysuluv, “Tanrı seni korusun,” diyerek onu uğurladı.

Ama düşman kurnazdı,

Karabek pusuya düşüp tutsak oldu.

Onun haberi aylarca gelmedi,

ve yurt, koruyucusuz kaldı.

---

Aysuluv’un Kararı

O gün, Aysuluv köy meydanına çıktı.

Kadınlar, yaşlılar, çocuklar çevresinde toplandı.

Dedi ki:

“Yiğitlerimiz tutsak düştü, ama yurt bizimdir!

Gök bizim üstümüzde, toprak bizim altımızdadır.

Kim der ki kadın kılıç tutamaz?

Bu el de kılıç tutar, bu yürek de korkmaz!”

O sözleriyle halkın yüreğine ateş düşürdü.

Kadınlar yay gerdi, yaşlılar dua etti,

Aysuluv önderliğinde yurt savunması başladı.

---

Kurtuluş Seferi

Aysuluv, gecenin örtüsüne bürünüp gizlice düşman ülkesine yöneldi.

Yanında birkaç sadık yoldaş vardı.

Karlı dağları, çorak bozkırları geçtiler,

Her adımda bir dua, her nefeste bir umut taşıdılar.

Bir gece, düşman kampına vardılar.

Aysuluv, erkek kılığında içeri sızdı.

Zincire vurulmuş Karabek’i buldu.

Kılıcının tek darbesiyle zinciri kopardı,

Karabek gözlerine inanamadı:

“Sen misin bu gece yıldızı, Aysuluv’um?”

“Benim,” dedi Aysuluv, “ve şimdi özgürsün.”

---

Dönüş ve Savaş

Sabahın ilk ışığında ikisi birlikte savaş meydanına çıktılar.

Düşmanın kalbine korku düştü;

kadın kahramanın adını duyanlar geri çekildi.

Aysuluv, en ön safta dövüştü,

Kılıcı yıldırım gibi savruldu,

Sancağı göklerde dalgalandı.

Savaş uzun sürdü,

Ama sonunda Özbek yurdu özgürlüğüne kavuştu.

Halk, Aysuluv’un adını “Yurt Ana”diye andı,

Karabek’le birlikte onu efsane saydı.

---

Son ve Anı

Yıllar sonra, Aysuluv’un adı destan oldu,

Bahşılar dutarlarını eline alıp söyledi:

“Aysuluv’un yüreği tunçtan,

Sözü ışıktan, gözyaşı umuttan.

O ölmedi, rüzgârla yaşar,

Her Özbek kızında onun cesareti taşar.”

Ve böylece, Aysuluv’un hikâyesi

kadın yiğitliğinin, aşkın ve vatan sevgisinin sembolü olarak

bugüne dek dillerde dolaştı.

***

2. VARYANTI 

Destanın Sesi: Aysuluv'un Nağmesi 

Dutarın telinden bir ah çıkar,

Dinleyen bahşıdan bir destan saçılır.

Göklerin ay'ı yere inse adı Aysuluv olur,

Yiğitliğin erkekte değil,canda olduğu bilinir!

Birinci Bahis: Gün Doğuşu ve Söz Gecesi

Altın güneşin doğduğu yerde, güçlü bir bey yaşardı. Onun bir oğlu, bir de gözlerine bakmaya doyum olmayan, güzelliği dillere destan bir kızı vardı. Adına Aysuluv derlerdi. Aysuluv, sadece güzel değil, ata binmede, ok atmada, kılıç kuşanmada da nam salmış bir alp kızdı. Gönlü ise, yiğitliği ve mertliği ile tanınan Kantımır adlı bir bahadıra kıyılmıştı.

Bir gün iki aile ulu bir toy düzenledi. Düğün ateşleri yandı, kopuzlar çalındı, türküler söylendi. Kantımır ile Aysuluv, ömür boyu sürecek birbirlerine söz verdiler. Gökteki yıldızlar onlara şahit oldu, dağlar, taşlar "Kutlu olsun!" diye haykırdı.

Ara Nağme: Karanlığın Gelişi 

Ne yazık ki gül bahçesine düşer bazen kara bulut,

Kalleşlik,ihanet pusuda bekler umut.

Dostun yüzünde düşman maskesi,

Başlar o zaman Aysuluv'un çilesi!

İkinci Bahis: Kalleş Baskın ve Ayrılık

Toyun sevinci, göz yaşına dönüşmeden önceydi. Kantımır'ın ailesiyle kan davası olan bir düşman obası, aniden gece baskınına geldi. Kılıç şakırtıları, at kişnemeleri ve çığlıklar birbirine karıştı. O kargaşada, Kantımır, ailesini ve obasını savunurken, düşmanlar tarafından tutsak edilip götürüldü. Kimse onun nereye götürüldüğünü bilmiyordu. Aysuluv'un dünyası bir anda karardı.

Üçüncü Bahis: Alp Kızın Yemini ve Yola Çıkışı

Herkes yas tutarken, Aysuluv oturup ağlamadı. Yüreğindeki ateş, gözlerinde kararlı bir ışığa dönüştü. "Kantımır ölmedi," dedi, "Onu bulacağım. Ya onu kurtarıp döneceğim, ya da canımı ona kavuşmak uğruna vereceğim."

Bir erkek savaşçı kıyafeti giydi. Saçlarını topladı, zırhını kuşandı, keskin kılıcını beline, sadağındaki oklarını sırtına astı. En hızlı atına atlayıp, düşmanın izini sürmek üzere uçsuz bucaksız bozkırlara, sarp dağlara daldı. Artık o, "Ay Sultan" adlı genç ve namı yayılan bir bahadırdı.

Ara Nağme: Yollara Düşen Yiğit Kız 

Dağlar ona yol verdi, ırmaklar ona rehber,

Yıldızlar kaybolduğu gecelerde ona kandil.

Sordu geçtiği yerdeki her ihtiyar,her bilge,

"Gördün mü yiğit bir delikanlıyı,adı Kantımır?" diye.

Dördüncü Bahis: Sınavlar ve Zaferler

Aysuluv'un yolu, birçok sınavla doluydu. Kimi zaman canavarı andıran haydutlarla çarpıştı, kimi zaman bilge bir ihtiyarın bilmecesini çözerek yolunu buldu. Gittiği bir yerde, yerel bir beyin düzenlediği yiğitlik yarışmalarına "Ay Sultan" adıyla katıldı. Okçulukta, güreşte, cirit oyununda tüm rakiplerini yendi. Adı dört bir yana yayıldı. Kazandığı bu zaferler, ona sadece şan getirmekle kalmadı, aynı zamanda Kantımır'ın tutsak olduğu kalenin yerini öğrenmesini de sağladı.

Beşinci Bahis: Zindandaki Bahadır ve Kavuşma

Sonunda o karanlık kaleye ulaştı. Kale, dipsiz bir zindanı andırıyordu. Aysuluv, kılık değiştirip kale beyinin hizmetine girdi. Zekası ve becerisiyle kısa sürede beyin güvenini kazandı. Bir fırsatını bulup zindanlara indi. Işık girmeyen, nemli bir hücrede, zincirlere vurulmuş, ama ruhu hala dimdik, sevdiği yiğidi, Kantımır'ı buldu.

O an yürekler bir attı. Kimseye sezdirmeden bir kaçış planı yaptılar. Bir gece, Aysuluv'un ustalıkla hazırladğı plan işledi. Kale beyini ve muhafızlarını atlattılar, zincirleri kırdılar ve iki yiğit, iki aşık, özgürlüğe doğru at sürdüler.

Ara Nağme: Vatanın Kokusu 

Koş atım, koş vatanıma doğru,

Hasret kaldım obamın dumanına.

Kurtardım sevdiğimi,tamam oldu destanım,

Artık bizimdir gülen güneş,aydınlık gün!

Altıncı Bahis: Dönüş ve Kutlu Toy

Obaya, Kantımır'ın kayıp bahadırı "Ay Sultan" ile döndüğü haberi yıldırım gibi yayıldı. Herkes yollara döküldü. Aysuluv, obasının, ailesinin önünde başındaki miğferi çıkardı. Uzun saçları omuzlarına döküldü. Herkes, o muhteşem bahadırın Aysuluv olduğunu görünce, hayretler içinde kaldı. Büyük bir sevinç ve hayranlık kapladı obayı.

Bu sefer, göz yaşlarının değil, sevincin ve kurtuluşun toyu düzenlendi. Kantımır ile Aysuluv, tüm obanın ve Türk'ün ulu kamlarının dualarıyla, kırk gün kırk gece süren bir düğünle bir oldular.

Son Nağme: Ebedi Ezgi 

İşte böyle bahşım söyler, dutarım çalar,

Aysuluv'un destanı gönüllerde yolar.

Dersin ki;aşkın gücü, imanın kuvveti,

Aşar da aşar tüm engelleri,tüm dertleri!

Adı kalsın Aysuluv,dillerde bir nişan,

Yiğitlik,sadakat ve aşk olsun herkese şan!

***

Özbek Kiril alfabesiyle yazılmış "Aysuluv" destanının her iki varyantı:

---

ÖZBEK TÜRK DESTANI: AYSULUV

1. VARIANTI

“Юртим учун жон берсам,

Кўклар ағламасин орқамдан.

Айсулув ўлур аммо,

Юрти қолир димдик оёқда.”

Вақти билан, Самарқанд билан Сирдарё ўртасида, берекатли ерларда ўзбек халқи яшарди.

Кўк куббаси кўк,тоғлари қор ёпиқ, юраклари жасорат билан тўлу эди ў халқнинг.

У кунларда Қорабек номли бир батур бор эди;қўлида қилич, тилида ҳақнинг номи билан жанг қиларди.

Қорабекнинг кўнги,гўзаллар гўзали Айсулувга янарди.

Айсулув,оқил, фазоили, батовтар қиз эди;

сочлари тун қораси,кўзлари юлдуз ёруғлиги эди.

Аммо гўзаллигидан юқори бўлган,юрагидаги юрт муҳаббати эди.

---

Қора Куннинг Бошланиши

Бир эрта, Сирдарёнинг нартисидан қора хабар келди.

Қалмоқ елларидан,душман лашкарлари, ўзбек юртига юрмақда эди.

Қишлоқ-қишлоқ,ўба-ўба ўт ёқилди, эркаклар қурол куйди.

Қорабек ҳам батурлари билан бирга сафарга чиқди.

Айсулув,"Худо сени қўрасун," деб уни ўхшатиб қўйди.

Аммо душман маккор эди,

Қорабек ҳалқага тушиб,асир олинди.

Унинг хабари ойларча келмади,

ва юрт,ҳомийсиз қолди.

---

Айсулувнинг Қарори

Шу кунни, Айсулув қишлоқ майдонига чиқди.

Аёллар,қариялар, боллар унинг атрофига тўпланди.

Деди у:

"Батурларимиз асир тушди, лекин юрт бизникидир!

Кўк бизнинг устимизда,ер бизнинг остимиздадир.

Ким дейди аёл қилич ололмас деб?

Мен ҳам қилич оламан,мен ҳам юрак қилмай қўрқмайман!"

У сўзлари билан халқнинг юрагига ўт тушурди.

Аёллар ёй тартди,қариялар дуо қилди,

Айсулув саркардалигида юрт ҳимояси бошланди.

---

Қутқаруш Сафари

Айсулув, туннинг пўшадисига ўраниб яширинча душман елига йўл олди.

Янида бир неча саддиқ дўстлари бор эди.

Қорли тоғларни,қуруқ даштуларни кешиб ўтдилар,

Ҳар қадамда бир дуо,ҳар нафасда бир умид келтирдилар.

Бир кеча, душман лагерига етиб келдилар.

Айсулув,эркак кийимида ичига сизди.

Занджирга урилган Қорабекни топиди.

Қиличининг битта уриши билан занджирни узиб ташлади,

Қорабек кўзларига ишонолмади:

"Сенмисан бу кеча юлдузи, Айсулувим?"

"Менман,"деди Айсулув, "ва энди сен озодсан."

---

Қайтиш ва Жанг

Эртанинг биринчи нури билан иккилала бирга жанг майдонига чиқдилар.

Душманнинг дилига қўрқув тушди;

аёл қаҳрамонининг исмини эшитганлар орқага чекинди.

Айсулув, энг олд сафда курашди,

Қиличи чақмоқ каби чайнолди,

Туғи кўкларда чайнолди.

Жанг узоқ давом қилди,

Аммо охирида ўзбек юрти озодлигига эришди.

Халқ,Айсулувнинг исмини "Юрт Она" дейчади,

Қорабек билан бирга унинг афсонасини айтадилар.

---

Охир ва Хотира

Йиллар ўтгач, Айсулувнинг номи дастан бўлди,

Бахшилар дуторларини олиб ыйладилар:

"Айсулувнинг юраги тўндан,

Сўзи нурдан,кўз ёши умиддан.

У ўлмади,шамол билан яшайди,

Ҳар бир ўзбек қизида унинг батовурлиги сақланади."

Ва шу билан, Айсулувнинг ҳикояси

аёл батовурлигининг,муҳаббатнинг ва юрт севгисининг рамзи сифатида

бугунгача тилларда айтilib келди.

---

2. VARIANTI

Дастаннинг Садоси: Айсулув Нағмаси

Дуторнинг тэлидан бир ох чиқар,

Тинлаган бахшидан бир дастан тарқалар.

Кўкларининг ойи ерга тушади айтгин Айсулув дейишар,

Батовурлик эркакда эмас,жонда эканлиги билинишар!

Биринчи Боб: Кун Тўғилиши ва Сўз Кечаси

Олтин қуёш чиқадиган ерда, кучли бир бек яшарди. Унинг бир ўғли, бир ҳам кўзларига қараб тўйилмайдиган, гўзаллиги тилларга дастан бир қизи бор эди. Исмига Айсулув дер эдилар. Айсулув, фақат гўзал эмас, от минишда, ўқ отышда, қилич куйишда ҳам ном чиқарган бир алп қиз эди. Кўнги эса, батовурлиги ва мертлиги билан танишган Кантимир номли бир баҳодирга берилган эди.

Бир куни икки оила улуғ бир той уйусhtirdi. Тўй ўтлари ёнди, қўбузлар чалинди, туркулар ижро этилди. Кантимир билан Айсулув, умр бўйи давом этадиган вадалашди. Кўкдаги юлдузлар уларга гувоҳ бўлди, тоғлар, тошлар "Бутун бўлсин!" деб бағирди.

Ора Нағма: Қаранғуликларнинг Келиши

Нафоқат гул богчасига тушар баъзан қора булут,

Хийнат,сохтин посидада кутар умид.

Дўст юзида душман ниқоби,

Бошланар ўшанда Айсулувнинг меҳнати!

Иккинчи Боб: Сохтин Босими ва Ажралиш

Тойнинг шодлиги, кўз ёшига айланиши олдида эди. Кантимирнинг оиласи билан қон davosi бўлган бир душман ўбаси, тунда боскин келди. Қилич овозлари, от киччинашлари ва жонли овозлар бир-бирига аралашди. У шов-шувда, Кантимир, оиласи ва ўбасини ҳимоя қилиш вақтида, душманлар tomonidan асир олиниб кетказилди. Ҳеч ким уни қаёққа олиб кетилганини билмасди. Айсулувнинг дунёси бир дақиқада қорайди.

Учинчи Боб: Алп Қизнинг Касам Ва Қўйиш Ва Йўлга Чиқиш

Ҳар ким қасрат тутган вақтида, Айсулув ўтириб йиғламади. Юрагидаги ўт, кўзларида қатъий бир нурга айланди. "Кантимир ўлмаган," деди у, "Уни топаман. Ё уни қутқариб қайтаман, ё жонимни унга топшираман."

Бир эркак жангичи кийимини кийди. Сочларини тўплади, зириҳни куйди, ўткир қиличини билига, ўқ жойини елкасига осди. Энг тез отига миниб, душман изини кузатиш учун чексiz-чегарасиз даштуларга, тик тоғларга кириб кетди. Энди у, "Ой Султон" номли йигит ва номи тарқалган баҳодир эди.

Ора Нағма: Йўлларга Тушган Йигит Қиз

Тоғлар унга йўл берди, дарёлар унга йўлбошчи,

Юлдузлар йўлолиб қолган кечаларда унга чирок.

Ўтган йўлидаги ҳар бир кампир,ҳар бир донишманддан сўради,

"Кўрдингизми,йигит бир йигитни, исми Кантимир?" деб.

Тўртинчи Боб: Синновлар Ва Ғалабалар

Айсулувнинг йўли, кўп синновлар билан тўлу эди. Бор-бори бир жонварга ўхшаш ҳаёвонлар билан жанг қилди, бор-бори бир донишманд кампирнинг топишмоғини ечиб йўлини топиди. Борган бир жойда, mahalliy бек томонидан ўтказилган батовурлик мусобақаларига "Ой Султон" номи билан қатнашди. Ўқ отишда, курашда, найза ойнида барча рақибларини енди. Исми торт тарафга тарқалди. Ғалаба қозониш, унга фақат шон олиб келмади, балки Кантимир асир бўлган қалъа жойни билишига ҳам сабаб бўлди.

Бешинчи Боб: Зиндондаги Баҳодир Ва Топишиш

Охири ўша қоронғу қалъага етиб келди. Қалъа, тубсиз зиндонга ўхшарди. Айсулув, кийимни ўзгартириб қалъа бекнинг хизматига кирди. Ақли ва mahorati билан тезда бекнинг ишончини қозонди. Бир imkoniyat топиб зиндонга тушди. Нур кирмайдиган, нам бир ҳужайрада, занджирга урилган, лекин руҳи хануз тик, севган йигити, Кантимирни топиди.

У дақиқа юраклар бир урди. Ҳеч кимга сездирмай қочиш режасини ясадилар. Бир кеча, Айсулувнинг маҳорат билан тайёрлаган режаси амалга ошди. Қалъа бекни ва кўриқчиларни алдашди, занджирларни синдиришди ва икки йигит, икки ошиқ, озодликка от миндилар.

Ора Нағма: Ватаннинг Ҳиди

Югур отим, югур ватанима қараб,

Sog'indim ўбамнинг тутунига.

Куткардим севганним,тамом бўлди дастаним,

Энди бизникидир кулаётган қуёш,ёруғ кун!

Олтинчи Боб: Қайтиш Ва Бутун Той

Ўбага, Кантимирнинг йўқолган баҳодири "Ой Султон" билан қайтгани хабари чақмоқ каби тарқалди. Ҳар ким йўлларга тўкилди. Айсулув, ўбасининг, оиласининг олдида бошидаги дугинини олди. Узун сочлари елкасига тўкилди. Ҳар ким, ўша ажойиб баҳодир Айсулув эканлигини кўриб, ҳайратда қолди. Катта бир хурсандчилик ва ҳайрат ўбани қоплади.

Бу сафар, кўз ёшларининг эмас, шодлик ва қутқаришнинг тойи ўтказилди. Кантимир билан Айсулув, бутун ўбанинг ва туркнинг улу камларининг дуолари билан, қирқ кун қирқ кеча davom этадиган тўй билан бир бўлдилар.

Охирги Нағма: Абадий Күй

Мана шундай бахшим айтур, дуторим чалар,

Айсулув дастани кўнгилларда йўл олар.

Дейсанки;муҳаббатнинг кучи, иймоннинг кучі,

Енгар ва енгар барча тўсиқларни,барча дардларни!

Исми қолсин Айсулув,тилларда бир нишон,

Батовурлик,садокат ва муҳаббат бўлсин ҳар кимга шон!

Türkolog Fatih Mehmet Yiğit