ÇİN KAYNAKLARINDA GÖK-TÜRKLERİN KURTTAN TÜREYİŞ EFSANESİ VE "TÜRK" SÖZCÜĞÜNÜN ETİMOLOJİK AÇIKLAMASİ:

🐺 Efsanenin Orijinal Çince Metinleri:

Kaynak Eser: 《周書》 (Zhōu Shū) - Kuzey Zhou Hanedanlığı'nın (MS 557-581) resmi tarihi.

· Bölüm: 卷五十 列傳第四十二 異域下 (Juan 50, Liezhuan 42, Yiyu Xia) - "50. Cilt, 42. Biyografi: Yabancı Bölgeler Bölümü - Aşağı Kısım".

İçerdiği Kısım: 突厥 (Tūjué) - "Türkler".

Editörlüğü Yapan: Tang Hanedanlığı tarihçisi Linghu Defen .

Not: 《周書》, günümüze ulaşan en eski Çince kaynaklardan biridir ve Türkler hakkında bu derece ayrıntılı bilgi vermesi bakımından son derece kıymetlidir.

Orijinal Çince Metin ve Transkripsiyonu

Aşağıda, üzerine çalışmak istediğiniz orijinal metni, açıklamalarıma uygun olarak düzenlenmiş bir şekilde bulacaksınız.

Orjinal Çince Metin:

突厥者，蓋匈奴之別種，姓阿史那氏。別為部落。後為鄰國所破，盡滅其族。有一兒，年且十歲，兵人見其小，不忍殺之，乃刖其足，棄草澤中。有牝狼以肉飼之。及長，與狼合，遂有孕。彼鄰國者，復使人殺之，見狼在側，並欲殺狼。狼遂逃於高昌國之北山。山有洞穴，穴內有平壤茂草，周回數百里，四面俱山。狼匿其中，遂生十男。十男長大，外托妻孕，其後各有一姓，阿史那即一也。子孫蕃育，漸至數百家。經數世，相與出穴，臣於茹茹。居金山之陽，為茹茹鐵工。金山形似兜鍪，其俗謂兜鍪為「突厥」，遂因以為號焉。 

Latince Harflerle Transkripsiyonu (Pinyin):

Tūjué zhě, gài Xiōngnú zhī bié zhǒng, xìng Āshǐnà shì. Bié wèi bùluò. Hòu wèi lín guó suǒ pò, jìn miè qí zú. Yǒu yī ér, nián qiě shí suì, bīng rén jiàn qí xiǎo, bù rěn shā zhī, nǎi yuè qí zú, qì cǎo zé zhōng. Yǒu pìn láng yǐ ròu sì zhī. Jí zhǎng, yǔ láng hé, suì yǒu yùn. Bǐ lín guó zhě, fù shǐ rén shā zhī, jiàn láng zài cè, bìng yù shā láng. Láng suì táo yú Gāochāng guó zhī běi shān. Shān yǒu dòngxué, xué nèi yǒu píng rǎng mào cǎo, zhōu huí shù bǎi lǐ, sìmiàn jù shān. Láng nì qízhōng, suì shēng shí nán. Shí nán zhǎng dà, wài tuō qī yùn, qí hòu gè yǒu yī xìng, Āshǐnà jí yī yě. Zǐsūn fán yù, jiàn zhì shù bǎi jiā. Jīng shù shì, xiāng yǔ chū xué, chén yú Rúrú. Jū Jīnshān zhī yáng, wèi Rúrú tiě gōng. Jīnshān xíng sì dōumóu, qí sú wèi dōumóu wèi "Tūjué", suì yīn yǐ wéi hào yān.

🇹🇷 Türkçe Çeviri

Türkler, kabaca Hiung-nu'ların (Hunlar) bir kolu sayılır, soyadları Aşina'dır. Ayrı bir kabile oluştururlar. Daha sonra komşu bir devlet tarafından yenilgiye uğratıldılar ve ırkları neredeyse tamamen yok edildi. (Yıkımdan kurtulan) on yaşında bir çocuk vardı, askerler onun küçük olduğunu görüp öldürmeye kıyamadı, (sadece) onun ayaklarını kesip bir bataklığa attılar. Bir dişi kurt onu etle besledi. Çocuk büyüyünce kurtla çiftleşti ve (kurt) hamile kaldı. O komşu ülkenin kralı, (çocuğun hâlâ hayatta olduğunu duyunca) onu öldürmesi için tekrar (birini) gönderdi. Elçi (gittiğinde) çocuğun kurdun yanında olduğunu gördü ve ikisini de öldürmek istedi. Kurt bunun üzerine Gaochang (Turfan) ülkesinin kuzeyindeki dağlara kaçtı. Dağda bir mağara vardı, mağaranın içinde düz topraklar ve gür otlaklar, çevresi yüzlerce li, dört tarafı dağlarla çevriliydi. Kurt burada saklandı ve nihayet on erkek çocuk doğurdu. On erkek çocuk büyüdü, dışarıdan eş alıp hamile bıraktılar, sonradan her birinin bir soyadı oldu, Aşina bunlardan biridir. Soyları çoğaldı, giderek yüzlerce aileye ulaştı. Birkaç nesil sonra, birlikte mağaradan çıktılar ve Ruru'lara (Avarlar) tabi oldular. Altın Dağ'ın (Altay Dağları) güneyinde yaşadılar ve Ruru'lara demirci oldular. Altın Dağ'ın şekli bir tolga (miğfer) gibiydi, onların göreneklerinde tolga'ya "Tūjué" denilirdi, bu nedenle de bunu (kendilerine) isim olarak aldılar.

Açıklamalar

1. Köken ve Aşina Ailesi: Metin, Türklerin kökenini Hiung-nu'lara (Hunlar) dayandırır ve yönetici hanedanın Aşina (Āshǐnà) ailesi olduğunu belirtir. Aşina ailesi, tarihteki Göktürk Kağanlığı'nı kuran ve yöneten hanedandır .

2. Kurttan Türeyiş Efsanesi: Bu metinde anlatılan dişi kurt tarafından beslenme ve kurttan doğan 10 çocuk motifi, Türklerin en önemli köken efsanelerinden biridir. Benzer anlatılar diğer Çin kaynaklarında (örneğin 《北史》 Béishǐ) da bulunur. Bu mitolojik anlatı, bir soyun devamının mucizevi bir şekilde kurtarılması temasını işler.

3. Kutsal Mağara ve Coğrafya: Kurtun sığındığı mağara, etrafı dağlarla çevrili, korunaklı ve verimli bir yerdir. Bu tasvir, Türk halk kültüründeki Ergenekon Destanı ile benzerlikler gösterir. Mağaranın Gaochang (Turfan) ülkesinin kuzeyindeki dağlarda olduğu belirtilir.

4. Tarihi Bağlam: Metinde Türklerin, Ruru (茹茹) yani Avarlar'a tabi oldukları ve onlar için demir işçiliği yaptıkları anlatılır. Bu, Göktürklerin tarih sahnesine çıkışlarından önceki siyasi durumu anlamamızı sağlar.

5. Çin Tarih Yazımına Ait Bakış Açısı: "Komşu bir devlet tarafından yok edilme" veya "dışarıdan eş alıp hamile bırakma" gibi ifadeler, Çinli tarihçilerin kendi medeniyet merkezli bakış açılarını ve komşu halkların kökenlerini açıklama biçimlerini yansıtır.

 "Türk" Adının Etimolojik Analizi

"Türk" adının kökeni konusunda çeşitli teoriler vardır. 《周書》'ta anlatılan hikaye, bu konudaki en erken ve en ünlü açıklamalard biridir, ancak modern etimolojik çalışmalar farklı kökenlere işaret eder.

《周書》'taki Açıklama (Göktürklerin Kendi Köken Açıklaması): Metne göre, Türklerin yaşadığı Altın Dağ (Jīnshān - Altay Dağları) bir tolga'ya (dōumóu - miğfer) benziyordu. Onların dilinde (Göktürkçede) tolga'ya "Tūjué" deniliyordu ve bu ses, Çinlilerin Türkleri tanımlamak için kullandığı "Tūjué" kelimesinin kaynağı oldu. Bu, adın bir eşyadan (miğfer) türediğini iddia eden bir etimoloji hikayesidir. Bu hikaye, büyük olasılıkla Göktürklerin kendi kökenlerine dair anlattığı bir efsanenin Çin kayıtlarına yansımasıdır .

Modern Etimolojik Görüşler:

"Güçlü, Kuvvetli" Anlamı: Yaygın kabul gören teoriye göre, "Türk" kelimesi Eski Türkçedeki "tür-" veya "töre-" fiiliyle (türemek?/düzen kurmak?) veya daha çok kabul gören şekliyle, Eski Türkçede ve diğer Türk dillerinde var olan "türk" sözcüğüyle (güç, kuvvet, olgunluk, türe/millet anlamlarında) bağlantılıdır. Buna göre "Türk", "güçlü, kuvvetli olan" anlamına gelir .

"Türemek" ile Bağlantı: Bir diğer görüş ise kelimenin yine "türe-" (kanun, töre) fiili veya "tür-" (türemek, çoğalmak) köküyle ilişkili olabileceğini öne sürer .

Çince "Tūjué" Yazımı: Çinliler, Türk adını kendi dillerinin fonetiğine uyarlayarak "Tūjué" (突厥) şeklinde yazmışlardır. Bu, Türklerle ilgili Çin kaynaklarındaki standart kullanımdır.

Özetle, 《周書》'taki "miğfer" açıklaması, tarihî bir değere sahip bir köken hikayesidir. Modern dilbilimsel veriler ise adın "güç/kuvvet" veya "türe/töre" gibi anlamlarla bağlantılı olma ihtimalinin daha yüksek olduğunu göstermektedir.

***

Diğer Kaynaklarda geçen efsaneler:

Türkkerin Kurttan Türeyişleri ile ilgili Efsane, birden fazla kaynakta geçmekle birlikte, en kapsamlı hali 《周書》(Zhoushu) ve 《冊府元龜》(Cefu Yuangui)'de yer alır.

1. 《周書》(Zhoushu) - 50. Bölüm, 908. Sayfa (突厥傳)

突厥者，蓋匈奴之別種，姓阿史那氏。別為部落。後為鄰國所破，盡滅其族。有一兒，年且十歲，兵人見其小，不忍殺之，乃刖其足，棄草澤中。有牝狼以肉飼之。及長，與狼合，遂有孕。彼王聞此兒尚在，重遣殺之。使者見狼在側，並欲殺狼。狼遂逃於高昌國之北山。山有洞穴，穴內有平壤茂草，周回數百里，四面俱山。狼匿其中，遂生十男。十男長大，外托妻孕，其後各有一姓，阿史那即一也。子孫蕃育，漸至數百家。經數世，相與出穴，臣於茹茹。居金山之陽，為茹茹鐵工。金山形似兜鍪，其俗謂兜鍪為「突厥」，遂因以為號焉。

2. 《冊府元龜》(Cefu Yuangui) - 956. Bölüm, 11252a-b. Sayfa (外臣部·種落)

突厥之先，平涼雜胡也，蓋匈奴之別種，姓阿史那氏。後魏太武皇帝滅沮渠氏，阿史那以五百家奔茹茹，世居金山，工於鐵作。金山形似兜鍪，俗號兜鍪為突厥，因以為號。或云：突厥之先，出於索國，在匈奴之北。其部落大人曰阿謗步，兄弟十七人，其一曰伊質泥師都，狼所生也。阿謗步等性並愚癡，國遂被滅。泥師都既別感異氣，能徵召風雨。娶二妻，云是夏神、冬神之女也。一孕而生四男：其一變為白鴻；其一國於阿輔水、劍水之間，號為契骨；其一國於處折水；其一居踐斯處折施山，即其大兒也。山上仍有阿謗步種類，多寒露，大兒為出火溫養之，咸得全濟。遂共奉大兒為主，號為突厥，即訥都六設也。訥都六有十妻，所生子皆以母族為姓，阿史那是其小妻之子也。訥都六死，十母子內欲擇立一人，乃相率於大樹下，共為約曰：向樹跳躍，能最高者，即推立之。阿史那子年幼而跳最高者，諸子遂奉以為主，號阿賢設。此說雖殊，然終狼種也。

📖 Efsanenin Türkçe Çevirisi

1. 《周書》 Çevirisi:

Türkler,muhtemelen Hunların bir kolu olup, Aşina (阿史那) soyadını taşırlar. Ayrı bir kabile halindeydiler. Daha sonra komşu ülkeler tarafından mağlup edilip, soyu neredeyse tamamen yok edildi. On yaşında bir çocuk, askerler onun küçük olduğunu görüp öldürmeye kıyamadılar, sadece ayaklarını kesip bataklıkta terk ettiler. Bir dişi kurt onu etle besledi. Çocuk büyüyünce kurt ile çiftleşti ve kurt hamile kaldı. Ülkenin kralı bu çocuğun hâlâ hayatta olduğunu duyunca, onu öldürmek için tekrar birilerini gönderdi. Elçiler yanındaki kurdu görünce onu da öldürmek istedi. Kurt kaçıp Gaochang (Turfan) ülkesinin kuzeyindeki dağa sığındı. Dağda bir mağara vardı, mağaranın içinde düz topraklar ve gür otlaklar, etrafı yüzlerce li ile dağlarla çevriliydi. Kurt burada saklanarak on erkek çocuk doğurdu. On erkek çocuk büyüdü, dışarıdan eş alıp hamile bıraktılar, sonradan her birinin ayrı bir soyadı oldu, Aşina bunlardan biridir. Soyları çoğalarak yüzlerce aile haline geldi. Nesiller sonra birlikte mağaradan çıkıp Ruru (柔然, Avarlar) devletine tabi oldular. Altın Dağ'ın (Jinshan, Tanrı Dağları veya Altay) güney eteklerinde yerleşerek Ruru'lara demircilik yaptılar. Altın Dağ'ın şekli bir "doumou" (兜鍪, miğfer) benziyordu, onların geleneğinde miğfere "Türk" (Tujue) denildiğinden, bunu kendilerine ad olarak aldılar.

2. 《冊府元龜》 Çevirisi:

Türklerin ataları,Pingliang'daki (平涼) karma Hu (胡, yabancı) kabilelerindendi, muhtemelen Hunların bir kolu olup Aşina (阿史那) soyadını taşırlar. ... Başka bir görüşe göre: Türklerin ataları, Suo Ülkesi'nden (索國) çıkmıştır, Hunların kuzeyindedir. Kabilesinin reisi Abangbu (阿謗步) idi, on yedi kardeşti, bunlardan biri Yizhi Nishidu (伊質泥師都) idi ve kurt tarafından doğurulmuştu. Abangbu ve diğerlerinin kişilikleri aptalcaydı, ülkeleri sonunda yıkıldı. Nishidu ise ayrıca olağanüstü bir esirden (göksel bir güç/ruh) etkilenmişti, rüzgar ve yağmuru çağırabiliyordu. İki kadınla evlendi, bunların Yaz Tanrısı'nın ve Kış Tanrısı'nın kızları olduğu söylenir. Biri bir defasında dört erkek çocuk doğurdu: Bunlardan biri ak bir kuğuya (bazı çevirilerde "beyaz turna") dönüştü. Bir diğeri, Afu Suyu (阿輔水, muhtemelen Abakan Nehri) ile Jian Suyu (劍水, muhtemelen Yenisey'in bir kolu) arasında bir ülke kurdu, adı Çik (契骨, Kırgızların eski bir adı) oldu. Bir diğeri, Chuzhe Suyu'nda (處折水, muhtemelen Yenisey Nehri) bir ülke kurdu. En büyükleri olan diğeri ise Jiansichuzheshi Dağı'nda (踐斯處折施山, muhtemelen Batı Sayan Dağları) yaşadı. Dağda hala Abangbu'nun soyundan gelen insanlar vardı, hava çok soğuktu ve çiy düşüyordu, büyük oğul onlar için ateş yakıp ısıtarak hepsinin kurtulmasını sağladı. Böylece hep birlikte büyük oğulu reis olarak kabul ettiler, ona "Türk" (Tujue) unvanını verdiler, bu kişi Neduliu Şad (訥都六設) idi. Neduliu'nun on karısı vardı, doğan oğulların hepsi annelerinin soyadını aldı, Aşina onun küçük karısından olan oğluydu. Neduliu ölünce, on anne çocukları arasından birini seçmek istedi, böylece hep birlikte büyük bir ağacın altında toplanıp şöyle anlaştılar: Ağaca doğru sıçrayacaklar, en yükseğe sıçrayabileni seçeceklerdi. Aşina'nın oğlu yaşça en küçük olmasına rağmen en yükseğe o sıçradı, diğer oğullar da onu reis olarak kabul ettiler, ona Axian Şad (阿賢設) unvanını verdiler. Bu anlatı (diğerinden) farklı olsa da, sonuçta kurt soyundan gelmektedir.

Efsanenin Ana Hatları ve Anlamı

Bu efsane, tarihsel olarak Göktürk Kağanlığı'nı kuran ve yöneten Aşina (Ashina) ailesinin meşruiyetini sağlamak için anlatılmış bir köken mitidir. İşte efsanenin önemli unsurları ve anlamları:

· Kurt Motifi: Efsanenin en belirgin ögesi, Türklerin kurttan türeyişidir. 《周書》 ve 《冊府元龜》 bu motifi işler. Bu, Aşina ailesinin ve yönettiği topluluğun olağanüstü, tanrısal bir kaynaktan geldiğini ve yönetmeye layık olduğunu vurgular. "Kurt" atalarla kurulan bu bağ, göçebe yaşam ve savaşçılıkla da ilişkilendirilir.

· Demircilik: 《周書》 versiyonunda, Türklerin Altın Dağ'ın güneyinde "Ruru"lara (Avarlar) demircilik yapması önemli bir ayrıntıdır. Eski Türk topluluklarında demircilik, sadece pratik bir zanaat değil, aynı zamanda kutsal ve güçlü bir meslekti. Bu, Türklerin maden işlemedeki ustalığını ve askeri başarılarıyla olan muhtemel bağlantısını gösterir.

· "Türk" Adının Kökeni: 《周書》, "Türk" adının, şekli miğfere benzeyen Altın Dağ'dan ve "miğfer" anlamına gelen "Tūjué" kelimesinden geldiğini aktarır. Bu, "Türk" adına dair tarihi kayıtlarda yer alan bir açıklama girişimidir, ancak modern dilbilimciler tarafından kabul gören bir etimoloji değildir. Yine de, adın erken dönemde nasıl anlaşıldığına dair tarihsel bir ipucu sunar.

· Coğrafi İşaretler: Efsanede adı geçen Abakan Irmağı, Yenisey Irmağı ve Sayan Dağları, Güney Sibirya bölgesindedir. Bu da Göktürklerin erken dönemdeki anavatanının burası olduğu görüşüyle örtüşür. Kırgızların da bu bölgede konuşlandırılması coğrafi doğruluğu destekler.

· Liderin Belirlenme Biçimi: 《冊府元龜》 versiyonundaki, liderin bir ağaca en yükseğe zıplayan kişi olarak belirlenmesi, Türk devlet geleneğindeki "kut" (tanrısal yetki/lütuf) anlayışını yansıtır. Liderliğin sadece veraset yoluyla değil, liyakate ve tanrısal işarete bağlı olduğunu gösterir. Yaşça en küçük olan Aşina'nın oğlunun kazanması, onun "kut"a sahip olduğunun kanıtıdır.

· Farklı Anlatıların Bir Arada Olması: 《冊府元龜》'nün, Türklerin kökenine dair 《周書》'takinden farklı (Pingliang/Suo Ülkesi gibi) bir başlangıç anlatısını da kaydetmesi, bu konudaki sözlü geleneklerin ve tarih yazımındaki farklı yaklaşımların bir yansımasıdır. Derleyiciler, muhtemelen elindeki tüm bilgileri kayda geçirmeyi hedeflemiştir.

Fatih Mehmet Yiğit 

TÜRK MİTOLOJİSİ