ALTAY TÜRK HAN MERGEN DESTANI

I. BÖLÜM: ALTAYLAR'IN KADER GÜNÜ

Altaylar'ın gümüş ırmaklar süslediği, otlarıyla atların semirdiği bir yurdu vardı. Bu yurdu, ak sakallı bilge Han Kartuka yönetirdi. Han'ın bir derdi vardı; evlat sahibi olamıyordu. Günlerden bir gün, obanın kam'ı Akşaman bir rüya gördü. Rüyasında Gök Tanrı Ülgen, "Kutsal Kaya'ya dokunsun karın, soyun sürsün!" diye buyurdu. Han'ın hatunu, obanın kutlu saydığı Akbuzat Kayası'na dokundu. Dokuz ay on gün sonra, gözleri gök renginde, avuç içlerinde kahramanlık lekesi bulunan bir oğul doğurdu. Adını Mergen koydular.

Mergen, bir günde bir yaş, bir ayda on beş yaş büyüdü. Babası ona bir altın yay, üç gümüş ok ve gök yeleli bir tay hediye etti. Daha on dört yaşına gelmeden, uçan kuşu ok ile avlayan, dört nala giden atının üstünde yatan bir alp oldu. Artık onun adı Han Mergen'di.

II. BÖLÜM: YEDİ BAŞLI YELBEGEN'İN FERYADI

Derken bir bahar günü, obanın üstüne kara bir bulut gibi çöken bir haber yayıldı. Yeraltının amansız canavarı, gölgelerin efendisi, Yedi Başlı Yelbegen ortaya çıkmıştı. Yelbegen, dağları titreten sesiyle haykırdı: "Bana her yıl on genç kız, on yiğit kurban edin! Yoksa obanızı yerle bir ederim!"

Han Mergen, bu habere öfkelendi. "Ben dururken kimse obama göz dikemez!" diye haykırdı. Ancak Yelbegen, Han Mergen avdayken obaya saldırdı. Güzeller güzeli üç kız kardeşi Akpamık, Gökpamık ve Sarıpamık'ı kaçırdı. Obada matem çığlıkları yankılandı.

III. BÖLÜM: AKSAKALLI BİLGENİN SIRRI

Han Mergen, obasına döndüğünde gördüğü manzara karşısında yıkıldı. Babası Kartuka Han, "Oğul, Yelbegen'i öldürmek için sıradan bir alp olmak yetmez. Yeraltına inip onun canını asıl kaynağında bulmalısın," dedi.

Bunun üzerine Han Mergen, dağların ardında yaşayan bilge Aksakallı Koca'yı bulmaya gitti. Yedi dağ aştı, yedi ırmak geçti. Nihayet bir mağarada, bin yıllık bilgeliğin temsilcisi Aksakallı Koca'ya ulaştı.

Koca, ona üç öğüt verdi:

"Birincisi,atın Bozkır Yeli'ni dinle; o seni yoldan çıkarmaz.

İkincisi,bu Gümüş Ayna'yı al; sana görünmeyeni gösterir.

Üçüncüsü,Yelbegen'i öldürdükten sonra Mıngan Sular'ı bul; yoksa oban ebediyen lanetli kalır."

IV. BÖLÜM: YERALTI DİYARINA YOLCULUK

Han Mergen, Bilge'nin verdiği aynayla Yeraltı diyarının gizli geçidini buldu. Korkunç bir uçurumun kenarına geldi. Atı Bozkır Yeli, "Sahibim, beni korkusuzca sür!" dedi. Han Mergen, atını dört nala sürdü ve uçuruma atladı. Rüzgar gibi uçtular, yıldızlar gibi kaydılar ve nihayet ışıksız, renksiz, sessiz Yeraltı diyarına indiler.

Yol boyunca korkunç engellerle karşılaştılar:

· Ateş Püskürten Dev Möstöy'ü, üç gümüş okunu arka arkaya fırlatarak yendi.

· Gölge Cadıları'nı, Gümüş Ayna ile etkisiz hale getirdi.

· Sesleriyle Büyüleyen Yarı Kuş Yarı Kadın Uçarlar'ı, kulaklarını balmumuyla tıkayıp geçti.

V. BÖLÜM: YELBEGEN'İN SONU

Nihayet Yeraltı'nın en karanlık noktasında, kemiklerden örülmüş bir saray buldular. İçeride Yedi Başlı Yelbegen, Han Mergen'in kız kardeşlerini zincire vurmuştu.

"Kim geldi bana meydan okumaya?" diye gürledi Yelbegen.

"Ben geldim! Han Mergen! Seni kendi diyarında yenecek olan!"

Büyük savaş başladı. Yelbegen'in yedi başı, yedi ayrı bela kusuyordu:

· İlk baş ateş püskürttü - Han Mergen bir okuyla söndürdü.

· İkinci baş buz fırlattı - Gümüş Ayna ile eritti.

· Üçüncü baş zehir tükürdü - Rüzgar gibi hızla kaçtı.

· Dördüncü, beşinci ve altıncı başlar sırayla devrildi.

Son kala, Yelbegen'in en güçlü başı haykırdı: "Beni öldürsen bile, ruhum obanı lanetler!"

Han Mergen, son gümüş okunu yayına taktı. "O zaman ruhun da yok olsun!" diye haykırdı. Ok, Yelbegen'in son başına saplandı. Canavar, korkunç bir çığlıkla yere yığıldı ve kara toprağa karıştı.

VI. BÖLÜM: MINGAN SULAR'ININ PEŞİNDE

Han Mergen, kız kardeşlerini ve diğer tutsakları kurtardı. Fakat Aksakallı Koca'nın uyarısını hatırladı. Yeraltı'nın en derin noktasında, Hayat Ağacı'nın köklerinden fışkıran Mıngan Sular'ı aramaya koyuldu.

Yol boyunca üç zorlu sınavla karşılaştı:

· Altın Dağ'ın bekçisi Gök Börü (Bozkurt) ile güreşti, onu yenince kurt ona yol gösterdi.

· Gümüş Irmak'ın sularını geçmek için, atının sırtında üç gün üç gece yüzdü.

· Konuşan Taş'ın bilmecelerini çözerek, Mıngan Sular'ın saklı olduğu mağaranın yerini öğrendi.

Nihayet, ışıldayan bir mağarada, damlasıyla ölüyü dirilten Mıngan Sular'a ulaştı. Suyu altın bir testiye doldurdu.

VII. BÖLÜM: OBANIN DİRİLİŞİ

Han Mergen ve yanındakiler, Yeraltı'nın karanlık yollarından sıyrılıp ışığa, kendi yurtlarına kavuştular. Obada onları büyük bir sevinçle karşıladılar.

Han Mergen, Mıngan Sular'ı önce obanın dört bir yanına serpti. Lanet kalktı, toprak canlandı, çimenler yeşerdi, çiçekler açtı. Sonra sırayla:

· Yelbegen'in zarar verdiği her canlıya bir damla su verdi; yaralar iyileşti.

· Kuru ağaçlara su serpti; meyve vermeye başladılar.

· Son damlayı da obasının geleceği için sakladı.

VIII. BÖLÜM: ALTAYLAR'IN YENİ HANI

Babası Kartuka Han, artık yaşlandığını görerek tahtını oğluna bıraktı. Büyük bir toy (şölen) düzenlendi. Han Mergen, Altaylar'ın yeni Han'ı oldu.

Akşaman Kam, onun için şöyle dua etti:

"Gök Tanrı,Han Mergen'e uzun ömür versin!

Okları obasını korusun!

Bilgeliği yurduna ışık olsun!

Adı,Altay Dağları yıkılıncaya dek anılsın!"

Altaylar'ın her köşesinde, "İyilik daima kötülüğü yener" düsturunun bir timsali olarak, Han Mergen Destanı sonsuza dek anlatıldı.

---

Destanın Son Sözü:

"Bilin ki, gök çökse de, yer yarılsa da, mergen'in oku hedefini bulur; iyinin duası, kötünün lanetini boğar. Han Mergen gibi, doğruluk yolu şaşmayanların yurdu, Tanrı'nın himayesinde, ilelebet payidar kalır."

O günden beridir, Altaylılar şu gerçeği bilirler:

"Kötülük ne kadar güçlü olursa olsun,bir Mergen çıkar onu yener.

Yeter ki yürek alp,zihin bilge, niyet saf olsun."

Han Mergen'in adı, destanlarda, türkülerde, Altay rüzgarında ve her doğan güneşle birlikte yeniden hayat bulur. Altaylar, onun sayesinde, iyiliğin daima kötülüğü yeneceğini, bilgeliğin güçten üstün olduğunu çocuklarına anlatırlar.

***

Altay Türk Destanı "Han Mergen"in Altay Türkçesi (Kuzey Altay Ağzı) ile yazılmış versiyonu:

АЛТАЙ ТҮРК ХАН МЕРГЕН ДОСТОЖЫ

I БӨЛӰК: АЛТАЙЛОРДЫҢ КЕРЕЕЗИ КҮНИ

Алтайдыҥ кӱмӱс сууларын кептӱген, олдоры мӱҥкӱлерди семирткен jууры болгон. Бу jуурды ак-сакалду, билеен Каан Картука башкарар эди. Каанныҥ бир ыйы болгон; уул-тöстöр болорго jетирбей турган. Кӱндердиҥ бир кӱнинде, обаныҥ камы Акшаман бир тӱш кӧргӧн. Тӱжинде Кöк-Теҥери Улген, «Кайалуу Таш»ка jеткен эжиҥ, уулыҥ тöлӱ божоткон!» деп буйрук берген. Каанныҥ катыны, обаныҥ куттуг эдеген Ак-Буулат Кайалуу Таш»ка jеткен. Тогус айдыҥ он кӱнин кийин, кӧздери кöк тӱстӱҥ, алында баатырлык тегин болгон уул божодогон. Адын Мерген деп койгондор.

Мерген, бир кӱнде бир jаш, бир айда он беш jаш бӱдӱп калган. Адазы ого бир алтын jаа, ӱч кӱмӱс ок ло кöк jалду тай берген. Он тӧрт jашка jетпезеле, учар кушты ок ло алар, тӧрт чылкырлап jӱререн атыныҥ ӱстинде jадар алп болгон. Оныҥ ады эмди Хан Мерген болгон.

II Б�ӨЛӰК: JЕТИ БАШТУУ JЕЛБЕГЕННИҢ УРЫНЫ

Онойдо бир jайгы кӱн, обаныҥ ӱстине кара булут тӱс келген бир jаҥы jайылган. Jер астыныҥ jаан jебези, кӱлекелердиҥ ээзи, Jети Баштуу Jелбеген кӧрӱнген. Jелбеген, тууларды titreдер үниле: «Маҥа арбы jыл он jаш кижи, он эр кереек! Jок болзо, обазыҥды jер-бӱдӱн эдер мен!» деп кыйкырган.

Хан Мерген, бу jаҥыга ачуланган. «Мен турарда ким да обама кӧз сала болбос!» деп кыйкырган. Неге дезе Jелбеген, Хан Мерген аҥчылап jатканда обага кол салган. Кӧркем-сӱлулу эжелери Акпамык, Кöкпамык ло Сарыпамыкты уурлап алган. Обда jылааш ыйлаштар jарылжыган.

III БӨЛӰК: АК САКАЛДУУ БИЛЕЕНИҥ СЫРЫ

Хан Мерген, обазына кайтып келгенинде кӧргӧн кӧрӱнижиле jыларга тӱштеген. Адазы Картука Каан, «Уул, Jелбегенди öлтӱрерге jӱрӱктӱҥ болорго jетпейт. Jер астына тӱшӱп, оныҥ jанын тӱпkel бажында табар керек», деп айткан.

Оной болуп Хан Мерген, туулардыҥ артында jуртаган билеен Ак Сакалдуу Кожоны табарга барган. Jети туу ажыра, jети суу эдерге јеткен. Акыры бир ӱӱде, муҥ jылдык биликтиҥ кижизи Ак Сакалдуу Кожо jеткен.

Кожо, ого ӱч бодой берген:

«Биринчи,атыҥ Кыргыс Jелини угарын; ол сени jолдоҥ тӱшпейт.

Экинчи,бу Кӱмӱс Кӧзүнҥди алын; ол сага кӧрӱнбес нени кӧргӱзет.

Үчинчи,Jелбегенди öлтӱрген кийин, Мыҥган Сууларды табын; jок болзо обаҥ бӱдӱн улукта наадаланат».

IV БӨЛӰК: JЕР АСТЫНА САЯКААТ

Хан Мерген, Билеениҥ берген кӧзӱниле Jер астыныҥ jабыру jолун тапкан. Коркынычтуу jаразыныҥ jанына келген. Аты Кыргыс Jели, «Ээзим, мени коркпой маҥнаар!» деген. Хан Мерген, атын тӧрт чылкырлап манарга, jаразына секирген. Jелдей учар, jылдыздай jыгылар ло акыры jарыксыз, тӱссӱз, jаҥыссыз Jер астына тӱшкеннер.

Jолдо коркынычтуу бууларга jолугушканнар:

· От атар jаан Мӧстӧйди, ӱч кӱмӱс окторын jан- jанназы ла fırlatar öлтӱрген.

· Кӱлеке Камырларды, Кӱмӱс Кӧзӱнҥ ло jокко чыгарган.

· Ундарыла баш бурар jарым куш jарым катын Учарларды, кулактарын балуулап боорго, jетип ӧткӧн.

V БӨЛӰК: JЕЛБЕГЕННИҥ JЫЙЫНЫ

Акыры Jер астыныҥ эҥ караҥы jеринде, jилектердиҥ jасалган сарайда jолугушкан. Ичинде Jети Баштуу Jелбеген, Хан Мергенниҥ эжелерин шынжырлап калган эди.

«Ким келди маҥа каршы турарга?» деп кӱркӱрген Jелбеген.

«Мен келдим! Хан Мерген! Сени öз jууруҥда jeҥер кижи!»

Улу jаҥы bolgon. Jелбегенниҥ jети башы, jети бӧлӱк коркыныч чыгарган:

· Биринчи башы от чыгарган – Хан Мерген бир окыло jокко чыгарган.

· Экинчи башы муз fırlattı – Кӱмӱс Кӧзӱнҥ ло эридген.

· Үчинчи башы уу тӱккен – Jелдей ызыктаҥ купкан.

· Тӧртинчи, бежинчи, алтынчы баштар бӧлӱк-бӧлӱк jыгылган.

Акыркы калганында, Jелбегенниҥ эҥ кӱчтуу башы кыйкырган: «Мени öлтӱрсеҥ да, jаным обаҥды наадаланат!»

Хан Мерген, акыркы кӱмӱс окын jаазына тыгарган. «Оной болзо, jаныҥ да jок болзын!» деп кыйкырган. Ок, Jелбегенниҥ акыркы башына jеткен. Jебе, коркынычтуу ызырааш jерге jыгылган ло кара jерге кошылган.

VI БӨЛӰК: МЫҤГАН СУУЛАРДЫҥ ИЗИНДЕ

Хан Мерген, эжелерин ло о.б. кармакталгандарды куткарган. Бирок Ак Сакалдуу Кожоныҥ бодойын эстеген. Jер астыныҥ эҥ тереҥ jеринде, Jажыл Байтактыҥ тамырынаҥ jарык тарткан Мыҥган Сууларды изеп jӱрген.

Jолдо ӱч коркынычтуу сынакка jолугушкан:

· Алтын Тууныҥ кӧзӧчы Кöк Бӧрӱ (Бозкурт) ло кӱрешкен, оны jeҥгенинде, бӧрӱ ого jол кӧргӱзген.

· Кӱмӱс Сууныҥ суузын ӧткӱрерге, атыныҥ арказында ӱч кӱн ӱч тӱн сӱзген.

· Сӧздӱг Таштыҥ тыбыш айдыжызын чечип, Мыҥган Суулардыҥ jабыру болгон ӱӱниҥ jерин билген.

Акыры, jарык тарткан бир ӱӱде, тамчызыла өлгени тирилтетен Мыҥган Суулар jеткен. Суузы алтын кеженге толтурган.

VII БӨЛӰК: ОБАНЫҥ ТИРИЛИЖИ

Хан Мерген ло jанындагылар, Jер астыныҥ караҥы jолдорынаҥ jетип, jарыкка, öз jуурларына jеткеннер. Обда олорго улу ийиш кӧдӱрип каржы алганнар.

Хан Мерген, Мыҥган Сууларды эдеги обаныҥ тӧрт jанына чачылган. Наада jокко чыккан, jер jандалган, jылын оттор, чечектер jажылданган. Кийин бӧлӱк-бӧлӱк:

· Jелбегенниҥ бузарган арбы каныкка бир тамчы суу берген; jаралар айыккан.

· Куураган агаштарга суу чачкан; jемиш бербей баштаганнар.

· Акыркы тамчызын да обазыныҥ келеги учун jыгындырган.

VIII БӨЛӰК: АЛТАЙЛОРДЫҥ ЈАҤЫ КААНЫ

Адазы Картука Каан, артык карт болорун кӧрӱп, тақтызын уулына берген. Улу той (той) ӧткӱрилген. Хан Мерген, Алтайлардыҥ јаҥы Кааны болгон.

Акшаман Кам, ого мындай дүға кылган:

«Кöк-Теҥери,Хан Мергенге узун jаш берзин!

Окторы обазын коргозын!

Били jуурына jарык болзо!

Ады,Алтай туулар jыкылганы деин айтылза!»

Алтайлардыҥ арбы jерлеринде, «Jакшылык арбы jамандыкты jeҥет» деген бодойдыҥ белгизи кылк, Хан Мерген Достоны бӱдӱн улукта айтыла берген.

---

Достоныҥ Акыркы Сӧзи:

«Билигиле, кӱк jыкылза да, jер jарык болзо да, мергенниҥ оқы jерле jетер; jакшыныҥ дүғазы, jаманныҥ наадазын jок кылат. Хан Мерген деп, jаҥыз jолдо jолыҥ jастырбаганныҥ jууры, Теҥериниҥ коргозыла, бӱдӱн улукта бойы берге калар.»

Ол кӱннеҥ бери, Алтайлылар мындай чындыкты билет:

«Jамандык канчалык кӱчтуу болзо да,бир Мерген чыгып оны jeҥет.

Jетеле jӱрек алп,ой биле, ниет таза болзо».

Хан Мергенниҥ ады, достордо, кожоҥдордо, Алтай jелинде ло арбы чыккан кӱнле бирге кайра jандалат. Алтайлар, оныҥ булагыла, jакшылыктыҥ арбы jамандыкты jeҥерин, билиниҥ кӱчтеҥ ӱстӱн болорун уул-тöстöрине айтып jатканлар.

Türkolog Fatih Mehmet Yiğit