ABAY(BABA/ATA) GESER/ ARSLAN GEZER HAN TÜRK DESTANININ TUVA, ALTAY, SİBİRYA (BURYAT, SAKA YAKUT) VERSİYONLARI

-ABAY GESER/ ARSLAN GEZER HAN TÜRK DESTANININ TUVA VERSİYONU 

GÖĞÜN DEMİRİ: BOKTU-KİRİŞ DESTANI (ÖZET)

I. Karanlığın Tohumu ve Göğün Öfkesi

Başlangıçta söz vardı. Söz, Höök'ün (Gök Tanrı) nefesinde doğdu. Tuva yurdu, dağların eezilerinin korumasında, ırmakların şarkısıyla beslenen bir cennetti. Ta ki, Onguştaay Kara-Düğür, karanlığın rahminden doğup, toprağa ayak basana dek!

O, üç başlı, yedi canlı, ateş kusan bir melundi. Nefesi zehir, bakışı korku, gölgesi ölüm saçardı. Dağların eezilerini susturdu, ırmakların dilini unutturdu. Halkın atlarını çaldı, çocuklarının sesini kesti. Tuva, kara bir dumanla örtüldü; gökte güneş, yerde umut söndü.

Bu feryat, gök kubbenin kalbine, Höök'ün katına ulaştı. Ülgen, demirci tanrıları huzuruna çağırdı. "Görüyorsunuz," dedi, sesi gürleyen bir bulut gibi, "yeryüzü kara bir yara aldı. Bu yarayı kızgın demirle dağlayacak, örsle dövecek bir bahadır lazım bize. Bir oğul yaratın! Bükülmez olsun, pas tutmasın, kötülüğün kalbine saplanıp onu paramparça etsin!"

II. Kutsal Örste Dövülen Yiğit

Ve böylece, göklerin kutsal demircileri, gürültüyle yanan yıldız ocağının başına geçtiler. Üç gün üç gece, gök demirini örslerinde dövdüler. Çekiçlerinin sesi, gök gürültüsü oldu; kıvılcımları, şimşek olup çaktı. Nihayet, insan suretinde, can bulmuş bir kılıç yarattılar: Boktu-Kiriş! Bükülmez Demir!

Onu, yeryüzünde, çocuk hasretiyle yanıp tutuşan, ak saçlı Möge Bayan ile Alagıs Hün'e verdiler. Bir sabah, güneş doğarken, çadırlarının önünde buldular onu. Gülümsedi; gözleri, Tanrı Dağı'ndaki berrak göller gibiydi.

III. Cürmez'in Perdesi ve Hakikatin Doğuşu

Ama Boktu-Kiriş, kimliğini melunlardan sakladı. Halk ona "Cürmez" dedi. "Avare, işe yaramaz!" diye alay ettiler. Günlerini uyuyarak, taş atarak geçiriyor gibiydi. Lakin bilge Kara-Sagıl Kara-Kızıl onun sırrını biliyordu. Ak saçları bilgelik, örgüleri kader doluydu. Ona, "Gözlerini aç, oğul! Kemiklerindeki gücü hisset! Atan Höök'tür, kılıcın gök gürültüsüdür!" diye fısıldadı.

Bir gün, Onguştaay'ın adamları obaya saldırdı. Herkes kaçıştı. İşte o an Cürmez, Boktu-Kiriş oldu! Yerden kaldırdığı bir kaya parçasını, ok gibi fırlattı ve düşmanı devirdi. O anda, gök gürledi, yer sarsıldı. Herkes, yıldırım düşmüşçesine, ona bakakaldı. Perde kalkmış, hakikat doğmuştu.

IV. Karanlık Diyara Yolculuk ve Eezilerin İmtihanı

Boktu-Kiriş, atına atladı. Atı kişnedi, sesi boranın uğultusuydu. En sadık yoldaşı Şıdıy-Mergen de yanındaydı. Onguştaay'ın kalesine giden yol, ölümün gölgesiyle örtülüydü.

Önce, Kara Orman'ın eezisi çıktı karşılarına. "Geçemezsin!" dedi, dallarıyla yolu kapadı. Boktu-Kiriş, saygıyla eğildi, "Ey Ormanın Sahibi, amacım kötülüğü yok etmek. Yol ver, sana şan getireyim." dedi. Ormanın eezisi, onun yüreğindeki temizliği gördü ve dallarını açtı.

Sonra, Coşkun Irmak'ın eezisi geldi. "Geçemezsin!" diye gürledi, sularını kabarttı. Boktu-Kiriş, kılıcını suya değil, göğe kaldırdı. "Ey Irmağın Ruhu," dedi, "gücünü kötülüğe karşı birleştirelim." Irmak sakinleşti ve sular ikiye yarılarak yol verdi.

V. Son Düğüm: Mel'un Onguştaay ile Hesaplaşma

Nihayet, kara bulutların sardığı, kemiklerle dolu bir vadiye vardılar. Onguştaay'ın inindeydiler. Mel'un, üç başıyla aynı anda güldü. "Kimse Onguştaay'ı yenememiştir, sen de yenemeyeceksin!" diye kükredi.

Savaş, dağları titreten bir boğuşmaydı. Boktu-Kiriş'in kılıcı şimşek gibi çakıyor, Onguştaay'ın her kellesi yere düşüyor, ama yerden bir yenisi çıkıyordu. Şıdıy-Mergen'in okları işe yaramıyordu. Kara-Sagıl'ın uzaktan gönderdiği bilge sözler, Boktu-Kiriş'in kulağına bir rüzgar gibi geldi: "Oğul, gücünü bedeninde değil, sözünde ara! Onun canını sakladığı nesneyi bul!"

Boktu-Kiriş, mücadele ederken, devin boynunda parıldayan bir yeşim taşı gördü. Tüm kötülüğün, onun içine hapsedildiğini anladı. Tüm gücüyle, kılıcını o taşa yöneltti. Bir çakan şimşek, bir yankılanan gök gürlemesi... ve yeşim taşı paramparça oldu!

Onguştaay, müthiş bir çığlıkla yere yığıldı. Bedeni, kara dumanlar saçarak eridi, yok oldu.

VI. Barışın Yeniden Doğuşu ve Ebedî Nam

Karanlık dağıldı. Tuva'nın üstündeki kara bulutlar çekildi. Güneş, yeniden yüzünü gösterdi. Dağların, taşların, ırmakların eezileri sevinçle dans etti. Boktu-Kiriş, Onguştaay'ın zindanlarındaki tutsakları özgürlüğüne kavuşturdu.

Obasına döndüğünde, ak sakallılar, genç kızlar, cıvıl cıvıl çocuklar onu karşıladı. Artık adı "Karanlığı Yaran" ve "Bükülmez Demir" idi.

Ve o gün bugündür, Tuva'nın ıssız bozkırlarında esen rüzgar, atlıların nal seslerini andırır. Bu ses, Höök'ün oğlunun, Boktu-Kiriş'in, ebediyen sürecek olan destanını fısıldar durur kulaklara... İyiliğin, asla yenilmeyeceğini hatırlatmak için.

(DESTANIN TUVA TÜRKÇESİ)

ХӨК ДЕМИРИ: БОКТУ-КИРИШ ТООЛУГУ (ДҮҮРҮК)

I. Караңгының Үрели база Хөктүң Ачыы

Эгеде сөс турган. Ол сөс, Хөктүң (Дээр) алыжындан төрүттүнген. Тыва чер, дагларның ээлеринин камгалалында, хемнерниң ырыы-биле малтадып турган чәндис чурт турган. Оон Ongushtaay Kara-Dügür (Оңгуштаай Кара-Дүгүр) деп караңгының хынындан төрүп, черге адым басканга чедир!

Ол, Үш баштыг, чеди чурттуг, оттуг өртедир арзылан турган. Алыжы аарзыг, карак салыы дыңнадыг, хөлеге өлүм чаъп турган. Дагларның ээлерин аваастадыр, хемнерниң дылын унудурупкан. Чоннуң аъттарын оғурлап алган, улугларының үнүн кес-ле базапкан. Тыва кара дүткүн-биле каттынган; дээрде хүн, черде өөт сөнүпкан.

Ол ыңай, дээрдиң күрзүнүн чүрээзинге, Хөктүң ордунга чедипкан. Үлген, демирчи дээрлертин өрүнүнге чалапкан. "Көрүп турар силер," деп, үнү гүрүлетен булут кылдыр, "чер кара дывыл алган. Ол дывылды кызыл демир-биле даглаар, дөзүг-биле дөвээр багай кижи керег. Оол уруг кылып көр! Ийилбес болзун, даашталбас, бажыңның чүрээзинге салып, ону чарар чазар эдерзин!"

II. Айыыглыг Дөзүкте Дөвээлген Багай

Оон, дээрниң демирчилери, дүргеннеп күдээп турган сылдыс очукка бедип келгеннер. Үш хүн, үч дүн, дээр демирин дөзүктеринге дөвээннер. Балгактарының үнү, дээрден айаңнеп турган; оттарының чыдымы, чалгыннаар кылдыр чалбарый берген. Эгезинде, кижи бүрзүгү-биле, чуртталга алган хылыч кылдыр кылыпканнар: Бокту-Кириш! Ийилбес Демир!

Ону, черге, уруг эвес херексеп оттурар, ак шажык Мөге Баян база Алагыс-Хүн деп кижилерге бергеннер. Бир эртен, хүн дүжерде, өглерниң өңнүңде ол оолду таварыпканнар. Ол хүлүмзүдепкан; карактары, Дээр дагның таза хөлдери кылдыр турган.

III. Чүрмейниң Хөвээ база Удуурлалдың Төрээли

Ынчалза-даа Бокту-Кириш, бодунгуң меңзин арзыланнардан чажыткаан. Ооң адын "Чүрмей" деп адапканнар. "Аваасыр, ажылга ажыкпас!" деп мактапкашкылаар турганнар. Хүннерин удуп, даш ызып эртирээр деп бодаар турган. Ынчалза-даа билиглиг Кара-Сагыл Кара-Кызыл ооң сырын билир турган. Ак шажыгы билиг-биле, бүрзүктери кызыл танавыс-биле дүүрген. Ооң кулага, "Караңны ажык, оол! Сөөктериңдеги күчүн сезип көр! Адаң Хөк, хылыжың дээрден айаңнеп турган!" деп шууткан.

Бир хүнү, Оңгуштаайның кижилери аалче ужуп кирген. Кым-даа каштырган. Ол үеде Чүрмей, Бокту-Кириш болупкан! Черден үндүрген дажыны, оқ кылдыр ызыпкан база душманын удупкан. Ол үеде, дээр айаңнеп, чер силкирээн. Кым-даа, айаңнаан кылдыр, ооң көрүп калганнар. Хөвээ үнген, удуурлал төрүттүнген.

IV. Караңгы Черже Аян-чорук база Ээлерниң Снаажылы

Бокту-Кириш, адынга мөңгүп алган. Ады кыйырлаан, үнү бораанның ыңнавы кылдыр турган. Эң ийик камнакчызы Шыдыы-Мерген база ооң кады турган. Оңгуштаайның херексининче чедир чорук, өлүмнуң хөлеги-биле каттынган турган.

Эгезинде, Кара-Тайганың ээзи оларга мурнуп келген. "Ажыкпас силер!" деп, ол бутактары-биле чолду баапкан. Бокту-Кириш, уржуу-биле эдип, "Ээ, Тайганың Ээзи, менің намыым бажыңны ожудурар. Чол бер, сағаан алдарны алыр мен." депкан. Тайганың ээзи, ооң чүретиндеги тазалыкты көрүп, бутактарын ажыктырган.

Оон, Шовурган-Хемниң ээзи келген. "Ажыкпас силер!" деп ыңнап, суун көдүрүпкен. Бокту-Кириш, хылыжын сууга эвес, дээрге дээш дүжүрүпкен. "Ээ, Хемниң Ээзи," депкан, "күчүвүсүн бажыңга удур каттыжырыл. Хем аарымчактанып, суу ийиге арылып, чол берген.

V. Соңгу Дүгжүүк: Меңгу Оңгуштаай-биле Төлепкели

Эгезинде, кара булуттарны ортумак, сөөктер-биле дүүрген ховуга чедипкеннер. Оңгуштаайның иннинге турганнар. Меңгу, Үш бажы-биле каттышпышаан күлген. "Ким-даа Оңгуштаайны тиилбеэн, сен база тиилбезин!" деп күскен.

Дайын, дагларны силкидир дёжен болган. Бокту-Кириштин хылыжы чалгыннаар кылдыр чалбарый берген, Оңгуштаайның арбак бажы черже шыдарый берген, ынчалза-даа черден чаазы шыдарый берген. Шыдыы-Мергенниң оқтары ажыкпаан. Кара-Сагылның ырактан ыңнап турган билиглиг сөстери, Бокту-Кириштин кулага салгын кылдыр келипкан: "Оол, күчүңну сөөгүңде эвес, сөзүңде кызып көр! Ооң чуртун сактып турар бүдүмелди кызып ал!"

Бокту-Кириш, дёжележирге, арзыланның мойнунда сылдыс турган чагаанаш ташты көрген. Бүгү бажыңның, ооң иштинге хаптынганның билип алган. Бүгү күчү-биле, хылыжын ол ташче дүжүрүпкен. Айаңнаан чалгын, айаңнаан дээр... база чагаанаш таш чарар чазар болган!

Оңгуштаай, улуг ыңай-биле черже быжыган. Бедени, кара дүткүн чажааш, эрип, чок болган.

VI. Экиниң Каттынар Төрээли база Мәңге Алдар

Караңгы тараган. Тываның үстүндеги кара булуттар үнген. Хүн, каттынардан үнүп келген. Дагларның, даштарның, хемнерниң ээлери шаттыыг-биле биле билепкеннер. Бокту-Кириш, Оңгуштаайның херекселериндеги туткуннарны эргипкен.

Аалынче ээп келгеш, ак сақалдыг кижилер, башкылар, шовараш улуглар ону каржыпкан. Ооң ады артык "Караңгыны Ыжар" база "Ийилбес Демир" апарган.

Ол хүнден бээр, Тываның сүтпег боомдарынга салгын ыңнап тургаш, аттың дакпыртанын ыңнадыр. Ол үн, Хөктүң оглунуң, Бокту-Кириштин, мәңге хөгжүп чыдар тоолуун шуутчулаар... Экиниң, кажан-даа тиилбесзин сактып турар.

***

-ALTAY KAİSER (ABAY GESER/ ARSLAN GEZER HAN) DESTANI: YERALTI İLE GÖĞÜN SAVAŞI (ÖZET)

I. Dünyanın Dengesinin Bozuluşu

Başlangıçta denge vardı. Gök (Ülgen) ve Yer (Altay) arasında. Lakin, yeraltı katlarının efendisi Erlik Han'ın hırsı, bu dengeyi bozdu. Onun yeryüzündeki vekili, kara yürekli Arağ-Mös (Arımay Han), Altay'ın göbeğine bir kara çadır dikti. Halkın at sürülerini çaldı, ırmakların akışını zehirledi, güneşi bulutlarla perdeledi. İnsanların yüreklerine korku, çocukların rüyalarına kâbus ekti. Altay, bir ah ülkesine döndü.

Bu feryat, Gök Tanrı Ülgen’in katına, ak bulutların ardına ulaştı. Ülgen, demirci ustalarına emir verdi: “Görüyorsunuz, yeryüzü karanlığa gark olmuş. Erlik’in çelik sırtlı temsilcisini, ancak çelikten bir yürek devirebilir. Bana bir oğul dövün! Örsünüzde gök gürültüsünü, körüğünüzde rüzgârı kullanın. Adı Kaiser olsun!”

II. Göğün Oğlunun Doğuşu ve Cürmez Sırrı

Ve böylece, göklerin kutsal demircileri, yıldızları örs, samanyolunu çekiç yaptılar. Gök demirini dövdüler; ilk vuruşta gözleri, ikinci vuruşta yüreği, üçüncü vuruşta iradesi şekillendi. Onu, yeryüzünde, çocuksuz ve çaresiz bir çiftin, ak saçlı Möge Bayan ile Alagıs Hün'ün çadırının eşiğine bıraktılar.

Sabah oldu, onu buldular. Gülümsüyordu. Ama Kaiser, kimliğini Arağ-Mös'ün kötü nazarından sakladı. Halk ona “Cürmez” dedi. “Avare, işe yaramaz, aylak!” diye seslendiler. Günlerini taş atarak, uyuyarak, boş boş gezinerek geçiriyor gibiydi. Lakin bilge Kara-Kula, sütannesı, onun sırrını biliyordu. Ona, “Sabır, oğul! Gerçek gücün, saklandığın perdenin ardında büyüyor. Zamanı gelince, göklerin kılıcı olacaksın!” diye fısıldadı.

III. Tahtın Sınavı ve Amcanın İhaneti

Derken, bir gün, Altay’ın kağanlık tahtı için büyük bir toy (şölen) ve yarışlar düzenlendi. At yarışı, ok atma, güreş... Kaiser’in hırslı amcası Köböy Han, tahtı ele geçirmenin hesaplarını yapıyordu. Cürmez'i küçük düşürmek için onu da yarışlara çağırdı, alay etti.

İşte o an, perde yırtıldı! Cürmez, Kaiser oldu! Yıldırım hızıyla atına atladı. O at, rüzgârdan doğma bir küheyyandı. Yayını gerecek, gerdiği yay gökkuşağı oldu; fırlattığı ok, bir yıldırım gibi hedefi delip geçti. Güreşte, dağ gibi erleri bir bir yere serdi. Tüm Altay halkı, hayretler içinde, göğün bahadırının önünde yerlere kapandı. Kaiser, Altay’ın kağanı oldu.

Lakin, Köböy Han’ın yüreğinde, intikam ateşi sönmedi. Kara bir kıskançlıkla yanıp tutuşuyordu.

IV. Eşinin Kaçırılışı ve Yeraltına İniş

Köböy Han, karanlık ittifakını kurdu. Yeraltının efendisi Erlik Han’a ve onun temsilcisi Arağ-Mös’e gizlice elçiler yolladı. Onlarla Kaiser’i yok etmek için ant içti. Plânı, Kaiser’in güzeller güzelli karısı Kötnököy'ü kaçırtmaktı.

Bir gece, Arağ-Mös’ün kara büyüsüyle yaratılmış gulyabaniler, obaya sızdı. Kaiser’in çadırını buldular ve Kötnököy’ü, bir kara bulut gibi, yeraltı dünyası Temee Çer’e, Arımay Han'ın sarayına kaçırdılar.

Sabah oldu, Kaiser karısının yok olduğunu gördü. Yüreğine bir kor düştü. Bilge Kara-Kula, kulağına eğildi: “Amcanın ihaneti ve Arımay'ın hilesi bu, oğul. Onu bulmak için, güneşin batıp, yerin dibine indiği yere, Temee Çer’e, yeraltına gitmelisin.”

Hiç tereddüt etmedi. En sadık silahdaşı, gözüpek Şıdıy-Mergen ile birlikte, atını yeraltının karanlık dehlizlerine sürdü.

V. Temee Çer’deki Ölüm Labirenti

Yol, dipsiz kuyulardan, demir dağlardan, alev ırmaklarından geçiyordu. Karşılarına, üç başlı Abraa'lar, tek gözlü Almıs'lar çıktı. Her biri, “Geçemezsin!” diye gürledi. Kaiser’in gökten dövülmüş kılıcı parladı; Şıdıy-Mergen’in okları isabet etti. Ruhların dilinden anlayan Kaiser, iyi ruhlara saygı gösterip yol sordu, kötü ruhlarla savaştı.

Nihayet, Arımay Han’ın kara sarayının önüne vardılar. Kapıları, günahkâr ruhların çığlıklarıyla örülmüş bir büyüyle kapanmıştı. Kaiser, kılıcını değil, bilgeliğini kullandı. Ülgen’e bir dua okudu, Gök Tanrı’nın adını andı. Büyü, bir cam gibi parçalandı.

VI. Kara Han’ın Sonu ve Düzenin Yeniden Tesisi

İçeri daldılar. Kötnököy, zincirlere vurulmuştu. Karşısında, gölgesi bile zehir saçan Arağ-Mös (Arımay Han) duruyordu. “Gelmiş mi oldun, göğün oğlu? Yeraltı, mezarın olacak!” diye kükredi.

Savaş, kıyamet gibiydi. Kaiser’in kılıcı ile Arımay’ın gücü çarpıştı. Yeraltı sarsıldı. Kaiser, sonunda, Arımay’ı yere serdi ve onun kötülüğünü temsil eden yeşim taşını parçaladı. Kötnököy’ün zincirleri kırıldı.

Yeryüzüne çıktıklarında, Altay’ın üstündeki kara bulutlar dağılmış, güneş yeniden doğmuştu. Hain amca Köböy Han, yaptıklarının cezasını buldu. Kaiser, adaleti sağladı. At sürüleri yeniden otlaklara salındı, ırmaklar berrak aktı, çocuklar yeniden güldü.

Ve o gün bugündür, Altay’da esen her rüzgâr, Kaiser’in adını fısıldar. Her şimşek çakışında, onun kılıcının parıltısı gözükür. Çünkü bilirler ki, göğün demirden oğlu, kötülük yeniden yükselirse, dönmeye hazırdır.

(DESTANININ ALTAY TÜRKÇESİ)

АЛТАЙ КАЙСЕР (АБАЙ ГЕСЕР/ АРСЛАН ГЕЗЕР КАН) ТООЛЫГИ: ТЕҤЕЕРИ БИЛЕ КӰКТИҤ ЈЕБЕРИ (ДҮҮРҮК)

I. Јердиҥ Теҥелиги Бузылышы

Эгеде теҥелik турган. Кӱк (Ӱлген) биле Јер (Алтай) ортозында. Ол турзада, jер астыныҥ каттарыныҥ ээзи Эрлик Каныҥ кӧзӱ, бу теҥеликти бузган. Оныҥ jер үстӱндеги ордойы, кара jӱректу Арағ-Мӧс (Арымай Кан), Алтайдыҥ тӧс jерине кара чадыр тургускан. Элдиҥ ат-кӱлин уурлаган, суулардыҥ агыжын уулаган, кӱнди булуттарла бӱркеген. Кижилердиҥ jӱректерине коркуныч, уул-кыс торумнарына коркуныш сепкен. Алтай, ыңайлу jер болуп калган.

Ол ыңай, Кӱк-Теҥери Ӱлгенниҥ ордына, ак булуттардыҥ артына jетиптен. Ӱлген, темирчи усталарга буйрук берген: «Кӧрӧрсилер, jер үстӱ караҥыга jабылган. Эрликтиҥ темир jанындаҧ ордойын, темир jӱректен оҥ jаан баатыр јок эдер. Маҥа бир уул кӧӧ! Дӧзӱгиҥерде кӱк кӱрелейди, кӧжӱгиҥерде салкынды тузалан. Ады Кайсер болзо!»

II. Кӱктиҥ Уулыныҥ Тӧрӧли биле Чӱрмейдиҥ Сыры

Ол учун, кӱктеги айыс усталар, jылдыстарды дӧзӱк, jолдорды балгак кылганнар. Кӱк темирди кӧӧгеннер; биринчи ударда кӧзтери, экинчи ударда jӱреги, ұчинчи ударда кӱч-кӧҥӱли тӱзӱлген. Оны, jер үстӱнде, уул-кыс јок jалгыз калыктыҥ, ак чачту Мӧге Баян биле Алагыс-Хӱннӱҥ чадырыныҥ босогозына салып кеткеннер.

Таҥы атканда, оны тапканнар. Ол jылчыйтан. Ол турзада Кайсер, бодыныҥ кимдигин Арағ-Мӧстиҥ јаман кӧзӱнӧн чажыткан. Эл ого «Чӱрмей» деген. «Jалтаҥ, ишке jарабас, jӱрӱмейлик!» деп адаганнар. Кӱндерин таш ызып, удуп, jӱрӱп ӧткӱрип jаткан деп бодогон. Ол турзада биги Кара-Кула, оныҥ энези, оныҥ сырын билир эди. Ого, «Ақсаа, уул! Чын кӱчиҥ, чажытканыҥ артында ӧзӧт. Өйгени келзе, кӱктиҥ кылычы болорыҥ!» деп шӱӱктенген.

III. Тақтыҥ Сынагы биле Аканыҥ Курбулы

Ол соҥын, бир кӱнде, Алтайдыҥ каан тақты учун улу той (сӧӧк) биле маргаандар ӧткӱрилген. Ат чарыж, ок атыш, кӱреш... Кайсердиҥ кӧз канак аказы Кӧбӧй Кан, тақты алар эсепти jуртаган. Чӱрмейди кӱчӱк jазар учун оны база маргаандарга чакырган, мактаган.

Ол учун, хӧвӧӧ jыртылган! Чӱрмей, Кайсер болгон! Кӱн кӱртениле атка мӧҥгӱп кирген. Ол ат, салкыннаҥ тӧрӧлгӧн кӱheйан эди. Јаанын тартканда, тарткан jаа кӱн-кӱскелен болгон; ыскан оқы, кӱн кӱртениле jарабарды тескери тепкен. Кӱреште, туу кылдыг эрлерди jерге jаткырып салган. Бӱтӱн Алтай эли, уктукта, кӱктиҥ баатырыныҥ алдына jерге jабырылган. Кайсер, Алтайдыҥ кааны болгон.

Ол турзада, Кӧбӧй Канныҥ jӱрегинде, jечиниҥ оты сӧнбӧген. Кара кӧзӱрӱсле оттап jаткан.

IV. Эзиниҥ Уурдалышы биле Jер астына Тӱшӱжи

Кӧбӧй Кан, караҥы угандажыны тӱзген. Jер астыныҥ ээзи Эрлик Канга биле оныҥ ордойы Арағ-Мӧске jашырун элчилер jӱргӱзген. Олорло Кайсерди jок кылар учун андашкан. Оныҥ планы, Кайсердиҥ кӧркем эзи Кӧтнӧкӧйди уурдатар болгон.

Бир тӱнде, Арағ-Мӧстиҥ кара арбыныла jаралган jебреннер, аалга киргеннер. Кайсердиҥ чадырын тапканнар база Кӧтнӧкӧйди, кара булут кылдыр, jер астыныҥ чӧлi Темее Черге, Арымай Каныҥ сарайына уурдап кеткеннер.

Таҥы атканда, Кайсер эзиниҥ jок болгонын кӧрген. Jӱрегине от тӱшкен. Биги Кара-Кула, кулагына jақындаган: «Акаҥныҥ курбулы база Арымайдыҥ келеги бу, уул. Оны табар учун, кӱн батып, jердиҥ тӱбine тӱшкен jерге, Темее Черге, jер астына jӱрӧр керек.»

Ол экиленбеген. Эҥ jакшы јуҥдужу, кӱчтӱг Шыдыы-Мерген биле бирге, атын jер астыныҥ караҥы jолдорына тӱрген.

V. Темее Чердеги Өлӱм Лабиринт

Јол, jаан карактардаҥ, темир туулардаҥ, отту суулардаҥ ӧткӧн. Устарына, ұч башту Абраалар, бир кӧзтӱу Алмыслар чыккан. Ар бири, «Өтпӧз силер!» деп кӱркӱрген. Кайсердиҥ кӱкте кӧӧлгӧн кылычы jаркылдаган; Шыдыы-Мергенниҥ окдоры jарабарга jеткен. Кӧрӱктердиҥ тилин билген Кайсер, jакшы кӧрӱктерге сӱӱк билип jол сураган, jаман кӧрӱктерле jебешкен.

Эгезинде, Арымай Каныҥ кара сарайыныҥ алдына jетиптен. Ээгин, кӱнээлик кӧрӱктердиҥ ыңайыла ӧрӱлгӧн арбынла бекитилген эди. Кайсер, кылыжын эвес, бигизин тузаланган. Ӱлгенге бир бажыңдап тургускан, Кӱк-Теҥериниҥ адын атаган. Арбын, кӧз кылдыр jаркылдап jыртылган.

VI. Кара Каныҥ Jыгылышы биле Теҥеликтиҥ Кайра Тӱзӱлиши

Ичине киргеннер. Кӧтнӧкӧй, шынжырларга байлалган эди. Устазына, кӧлегиле уу чачар Арағ-Мӧс (Арымай Кан) турган. «Келип jаттыҥбы, кӱктиҥ уулы? Jер асты, мӧргӧҥ болорыҥ!» деп кӱркӱрген.

Jебери, jертӱлӱк кылдыг эди. Кайсердиҥ кылыжы биле Арымайдыҥ кӱчи jебешкен. Jер асты силкиренген. Кайсер, учунда, Арымайды jерге jаткырып, оныҥ jаманлыгын кӧргӧзӧр чагаанаш тажын jаркылдаткан. Кӧтнӧкӧйдиҥ шынжырлары сындырылган.

Jер үстӱне jетип чыкканда, Алтайдыҥ үстӱндеги кара булуттар jазылган, кӱн кайра тӧрӧлгӧн. Курбулу аказы Кӧбӧй Кан, кылган иштериниҥ jазагын тапкан. Кайсер, jарлугын тургускан. Ат-кӱлер кайра jайлуларга jеткилиген, суулар таза агатан, уул-кыстар кайра кӱлкӱлеген.

Ол кӱнден бери, Алтайда салкын jӱретенде, Кайсердиҥ адын шӱӱктейт. Ар бир кӱн кӱртени чалгыннаганда, оныҥ кылыжыныҥ jаркыны кӧринет. Олор бирет, кӱктиҥ темир уулы, jамандык кайра кӧдӱрилзе, кайрыларга бектер.

***

-GESER HAN: KARANLIĞIN EFENDİSİNE KARŞI SİBİRYA (BURYAT, SAKA YAKUT) DESTANI

I. DÜNYANIN DENGESİNİN BOZULUŞU VE GÖĞÜN KARARI

Başlangıçta her şey dengedeydi. Sibirya'nın sonsuz taygalarında, donmuş nehirlerinde ve ulu dağlarında iyilik ve kötülük birbirini tamamlardı. Ta ki, Yeraltı Dünyası'nın (Aşağı Dünya) Efendisi, kara yürekli Mangadhai Kara-Hoto hırsına yenik düşüp, dünyanın dengesini bozana dek!

Onun nefesi, taygadaki ağaçları kuruttu; bakışları, hayvanları hasta edip kaçırttı. İnsanların yüreklerine korku, rüyalarına kâbus ekti. Irmaklar tersine akmaya, güneş soluk bir ışık vermeye başladı. Büyük bir karanlık, Sibirya'nın üzerine çöktü.

Bu feryat, Ülgen'in (Gök Tanrı) yüksek katına, gümüş bulutların ardına ulaştı. Ülgen, oğullarını ve kızlarını topladı. Gürleyen sesiyle, "Görüyorsunuz," dedi, "Aşağı Dünya'nın efendisi, yaratılış düzenimize kastetti. Onun gücünü ancak, hem göğün hem de yerin gücüyle dövülmüş bir bahadır durdurabilir. Gidin! Yeryüzüne bir oğul yollayın. Bedeni çelikten, yüreği ateşten, iradesi buzuldan olsun. Adı Geser olsun!"

II. YERYÜZÜNE İNİŞ VE SIRLARLA ÖRÜLÜ ÇOCUKLUK

Böylece, göğün elçileri, yeryüzünde çocuk hasretiyle yanan, bilge ve ihtiyar bir çiftin, Şırıg-Nogon ile Zarya-Sesen'in çadırına indiler. Onlara, bir sabah karşılarında bulacakları bir çocuk armağan ettiler.

Çocuk büyüdü ama olağanüstü bir güce sahip olduğunu sakladı. Halk ona, tembel ve avare anlamına gelen "Jilbegen" (Cürmez) adını taktı. Günlerini uyuyarak, taş atarak, boş boş gezinerek geçiriyor gibiydi. Lakin onun sırrını, sütannesi ve koruyucu ruhu olan Ehlen-Ubgen (Bilge Yaşlı Kadın) biliyordu. Ona, "Sabır, oğul! Kemiklerindeki gücü, damarlarındaki ateşi hisset! Gerçek kimliğin, zamanı gelince bir şimşek gibi çakacak!" diye fısıldadı.

III. SIRLARIN ORTAYA ÇIKIŞI VE BÜYÜK YOLA ÇIKIŞ

Derken bir gün, Mangadhai'nin hizmetkarları olan Şikşirgi (Tek Gözlü Devler) ve Almıs (Zehirli Ruhlar) obaya saldırdı. Herkes kaçıştı, korkudan dehşete düştü. İşte o an Jilbegen, Geser oldu! Yerden kaldırdığı devasa bir kaya parçasını, ok gibi fırlattı ve devlerden birini devirdi. Sonra, göğe bir avuç toprak attı ve attığı toprak, gökte bir toz bulutuna dönüşüp düşmanların gözlerini kör etti. O anda gök gürledi, yeri titretti. Herkes, göğün bahadırının önünde saygıyla eğildi.

Geser, atı Jhel-Turkan (Rüzgar Tayı) ile en sadık yoldaşı Uile-Bator'u (Dağın Kahramanı) yanına aldı. Mangadhai Kara-Hoto'nun kalesine, buzullarla kaplı Kuzey Buz Denizi'nin (Laptev Denizi) ötesindeki karanlık diyara doğru yola koyuldu.

IV. DOĞANIN RUHLARININ İMTİHANI

Yol, onları ölümcül sınavlardan geçirdi:

Beyaz Geyiğin Ruhu çıktı karşılarına; onu yakalamak yerine saygı gösterip yol sorduklarında, onlara gizli geçitleri gösterdi.

Ateş Nehri'nin İfriti yollarını kesti; Geser, kılıcını suya değil, göğe kaldırıp Ülgen'den yardım diledi. Bir kartal kılığına giren göğün ruhu, kanatlarıyla ateşi söndürdü.

Konuşan Tayga'nın Bilge Ruhu onları uyardı: "Mangadhai'nin gücü, onun bedeninde değil, sakladığı 'Kara Yürek'indedir. Onu bulmalısın!"

V. KARANLIĞIN EFENDİSİ İLE SON HESAPLAŞMA

Nihayet, buzulların ve sürekli fırtınaların ortasındaki kara kaleye vardılar. Mangadhai Kara-Hoto, gölgesi bile zehir saçan devasa bir varlıktı. "Gelmiş mi oldun, göğün tozu!" diye gürledi. "Burada gücünün bir işe yaramayacak!"

Savaş, kıyamet gibiydi. Geser'in kılıcı şimşekler çakar, Mangadhai'nin büyüsü kara fırtınalar koparırken, Uile-Bator da onun yardımcı ruhlarıyla savaşıyordu. Geser, Bilge Ruh'un sözlerini hatırladı. Savaşırken, devin göğsünde parıldayan siyah, cam gibi bir taş gördü: Kara Yürek!

Tüm gücüyle, kılıcını o taşa yöneltti. Bir şimşek çaktı, müthiş bir gürültüyle Kara Yürek paramparça oldu! Mangadhai Kara-Hoto, bir çığlıkla yere yığıldı ve bedeni, eriyen kar gibi yok olup gitti.

VI. DENGENİN TESİSİ VE EBEDİ DÖNÜŞ

Karanlık dağıldı. Taygadaki ağaçlar yeniden yeşerdi, nehirler berrak akmaya başladı. Geser, obasına döndüğünde onu bir zafer şöleni karşıladı.

Lakin, Geser'in işi bitmemişti. Ülgen onu çağırdı: "Oğul, denge asla kalıcı değildir. Karanlık her zaman bir yerlerde filizlenmeye hazırdır. Sen, hem yeryüzünün hem de göğün bekçisisin artık."

Ve böylece Geser Han, ebediyen Sibirya'nın koruyucu ruhu oldu. Bazı geceler, taygadaki avcılar onun atının nal seslerini duyduklarını söylerler. Her şimşek çaktığında, onun kılıcının parıltısı gökte görünür. Çünkü bilirler ki, Geser Han, kötülük yeniden yükselirse dönmeye hazırdır.

---

БУРЯАД ХЭЛЭН (Buryat Türkçesi) İle:

ГЭСЭР ХААН: ХАРАНҺЫН ЭЗЭНТЭЙ ТУЛАЛДААН

I. Дэлхэййн тэнцэл уналга ба Тэнгэриин шийидбэр

Эхэндэ бүхэ зүйл тэнцэлдэ байгаа. Сибириин ундэс тайга, мүльһэн гол мүрэнүүд, уулархагнуудын сайхан сүсэг-ёhоо, муу зоболонго хоёр нэгэ нэгэндээ эб дүүрэлдэдэг байhан. Ямаан доодо оршоной эзэн, хара зүрхэтэй Мангадхай Хара-Хото һанаа хүсэлдээ диилэлдэж, дэлхэййн тэнцэлые эвдэхэдэ хүрэтэр!

Түүнии араашанай һүдэл тайгай модонуудые хатаана; хараглалаа малада оронуулжа, зугтуулна. Хүнүүдэй зүрхэдэ айдас, мүрнүүдэдэ муу зүүдүүд түрэhэн. Гол мүрэнүүд эсэргээ абаха, нар бүдэгэн гэрэлтэхэ болоо. Yндэс хара нюдэ Сибириин үргэдэбэ.

Энэхэ дуудалга, Yлгэн (Тэнгэри) уулын ордондо, мүнгэн үүлэнүүдэй арда хүрээ. Yлгэн, хүбүүдээ, басаганаа хураалгаба. "Yзэ," гэжэ hуутаб түүнии гүрэлзэгшэ дуу, "Доодо оршоной эзэн, манай амьдралые устгахаар болоо. Түүнии хүсэлые зөвхөн тэнгэриин ба газарай хүсэндэ hайтархаба."

II. Yлгэнэй хүбүүн Гэсэр

Тэдэ тэнгэриин элшэнүүд, наhатай, ухаантай хүн Ширииг-Ногоон ба Заря-Сэсэн гэхэ хосой гэртэ ошобо. "Хүбүүн танайда түрэhэн үдэр мүнхэ хүсэтэй байха болоно. Түүнии нэрэ Гэсэр болоно," гэжэ мэдэгээбэ.

III. Гэсэриин хүсэн гархалга

Гэсэр боложо hууха, гэхэдэ тэрээ hууха амитадтаа хүсээ hуудагаа. Олон олон үдэрнуудэдэ тэрээ унтажа, хадяа шидэжэ, зүүдэлжэ ябаха бэлэй. Одониинь тэрэнии нэрэ Зэлбэгэн (Залмаг) болоо. Гэхэдэ түүнии бэеэ hуудагаые түүнии эхэ Эхэлэн-Yбгэн (Ухаанта эхэ эмэгшэн) мэдэдэг байгаа. "Уряа, хүбүү мини! Яhан сэдьхэлдээ тэнгэриин хүсэные мэдэр!" гэжэ шухаба.

IV. Мангадхайтай тулалдаан

Эсэгэ Мангадхайгай албатанууд айлдаа hураажа ерэбэ. Бүхэ хүн айдаhандаа мухардаба. Тэрэ сагта Зэлбэгэн, Гэсэр болобо! Газраа томо хадые баряашалжа, нюдэhээ шидэбэ. Дараа нь тэрэ тэнгэридэ хүдэээ шидэбэ – хүдэ үүлэ болобо. Мангадхайгай албатануудые хараахабал, бүгэдэ һүдөөhөө баригдба.

V. Мүнхэ ялалта

Гэсэр, Жэл-Туркан (Салхинай унаган) мориндо унажа, үндэр уула руу ябаа. Тэндэ тэрэ Мангадхай Хара-Хотодо тулаба. Тулаан аймшагта байгаа. Гэсэриин сэлмэ асанһаа гэрэлдэбэ, Мангадхайгай хара магта аянга боложо шугаба. Гэсэр, "Хара зүрхэ"-ые оложо, тэрэнии сэлмээрээ хагалба. Аянга мэндэ шугаба, Мангадхай унаба!

Харанхай ариба. Тайга нюдэжэ, голууд эргэнэбэ. Гэсэр айлдаа эрэгэбэ.

VI. Эхэ оронойгоо хамгаалга

Гэхэдэ Гэсэриин ажал дуусаагуй байгаа. Yлгэн түүндэ хэлбэ: "Хүбүү мини, тэнцэл мүнхэ бэшэ. Харанхай үргэдэбэл, бусажа ирэхэбши!"

Тэгэхэдэ Гэсэр Хаан мүнхэдэ Сибириин хамгаалгаша болобо. Тайгада анханайшууд түүнии морин тойроной дуунииг сонособол, аянга гэрэлдэхэдэ түүнии сэлмэнии гэрэлые харба. Yнгэжэ, Гэсэр бүхы үеын хамгаалгаша болобо.

---

SAKA TÜRKÇESİ (Yakutça) İle:

ГЭСЭР ХАН: ХАРАҤҤЫ ИЙЭТЭЭҔИНЭЭҔИ СЫРЫЫ

I. Сир-Дойду тэҥнээҕин умуллуута уонна Үрүҥ Айыылар быһаарыылара

Саҕаланыыга барыта тэҥнээх этэ. Сибиир киэҥ тайгаларыгар, тоҥ муус өрүстэригэр, үрдүк хайаларыгар үчүгэй уонна куһаҕан бииргэ олороллор этэ. Ол гынан баран, Мангадхай Хара-Хото диэн ааттаах, хара быччыҥнаах Аллараа Дойду ийэтэ, баҕа санаатын күүһүгэр ылларбытын кэннэ, Сир-Дойду тэҥнээҕин буортулаата!

II. Үрүҥ Айыылар ыйааҕа

Ол иһиттэн, Үрүҥ Айыылар ыал бухатыырдара Шириик-Ногоон уонна Заарья-Сэһэн диэн ааттаах, оҕолоох буолар баҕалаах хос туһунан билбиттэр. "Оҕоҕор күүстээх буолуоҕа. Аата Гэсэр буолуо", - диэн биллэрбиттэр.

III. Гэсэр күүһэ тахсыыта

Гэсэр улаатан истэ, ол эрээри күүһүн кистиир этэ. Элбэх хонуктарга утуйан, таастыырга, сылдьан эрэр курдук этэ. Ол иһин кинини Зэлбэгэн (Аттах) диэн ааттыыллар эбит. Ол эрээри кини ийэтэ Эhэлин-Убүгэн (Билигин эбээhинэ) кини күүһүн билэр этэ. "Туруктуук буол, уолум! Силкитийиҥҥэ Үрүҥ Айыылар күүстэрин бил!" - диэн этэр этэ.

IV. Мангадхайдыын сэриилэһии

Биирдэ Мангадхай сэриилэрэ дьиэҕэ кэлбиттэр. Бары дьон сүрдээххиттэн мунаҕастаммыттар. Ол кэмҥэ Зэлбэгэн, Гэсэр буолбута! Сиртэн улахан тааһы тутан ылан ыттыбыта. Онтон Үрүҥ Айыыларга туруору тааһы ыттыбыта – таас былыт буолбут. Мангадхай сэриилэрин көрдөххүнэ, бары көрбөккө хаалбыттар.

V. Үлэҕэс кыайыы

Гэсэр, Дьэл-Туркун (Тыал оҕото) атыгар мөҥүөн, үрдүк хайаҕа барбыта. Онно кини Мангадхай Хара-Хотону кытта сэриилэспитэ. Сэрии сүрдээх этэ. Гэсэр кылыһынан сэриилэспитэ, Мангадхай хара күүһэ тыа буолбут. Гэсэр "Хара сүрэх" диэни булбута, онтон кылыһынан суулларбыта. Айан тыа тахсыбыт, Мангадхай үлтүрүйбүт!

Хараҥа суох буолбут. Тайгалар саппыттар, өрүстэр хамсаммыттар. Гэсэр дьиэтигэр төннүбүт.

VI. Сылытынан көмүскээһин

Ол гынан баран Гэсэр үлэтэ бүппэт этэ. Үрүҥ Айыылар киниэхэ эттилэр: "Уолум, тэҥнээһин мөңкүүн суох. Хараҥа төннүөҕүн сөп, онтон төннүөххүн наада!"

Оччоҕо Гэсэр Хан мөңкүүнүк Сибиир көмүскээччитэ буолбут. Тайгаҕа охсуһааччылар кини атын туруоруутун истэхтэринэ, айан тыа тахсыытыгар кини кылыһын сырдатыытын көрөллөр. Охсуһуу төннүөҕүн сөп, ол иһин Гэсэр бары кэмҥэ көмүскээччи буолбут.

Türkolog Fatih Mehmet Yiğit 

TÜRK MİTOLOJİSİ 

Yararlanan Kaynaklar:

1-Monguş Kenin-Lopsan:

 Tuva şamanizmi ve halk edebiyatının en önemli derleyicisidir.

 Eserleri: Тыва улустун тоолчургу чугаалары (Tıva Halkının Masal ve Efsaneleri) gibi derleme kitaplarında Geser destanının çeşitli bölümleri ve anlatıları yer alır.

Önem: Sahadan doğrudan anlatıcılardan (Kaiçılardan) kaydedilmiş otantik metinlerdir.

2-Rus Akademik Derleme Serileri:

Sovyet ve sonrası dönemde Rusya Bilimler Akademisi tarafından yürütülen sistematik projelerde derlenmiştir.

Ana Kaynak: **Памятники фольклора народов Сибири и Дальнего Востока** (Sibirya ve Uzak Doğu Halklarının Folklor Anıtları) adlı dev seri.

Bu serinin Tuva ciltlerinde Geser destanının farklı anlatımları (Boktu-Kiriş, Bora-Şeley, Kızıl-Daa'nın Şıdıy-Mergen'i) bilimsel transkripsiyonla (Tuvaca metin ve Rusça çeviri/açıklamalarla) yayımlanmıştır.

3- V. M. Nadelyayev ve Diğerleri:

Dilbilimci ve araştırmacıların oluşturduğu ekipler, Tıva destanlarını kayıt altına almış ve yayımlamıştır.

4- S.S. Surazakov ve A. G. Kalkin:

Altay destan geleneğinin en önemli derleyicileridir. Алтай героический эпос (Altay Kahramanlık Destanları) gibi serilerde "Kaiser" ("Маадай-Кара" gibi diğer Altay destanlarıyla birlikte) bilimsel olarak yayımlanmıştır.

Önem: Bu derlemeler, anlatıcılardan (Kaiçılardan) doğrudan kaydedilmiş, aslına uygun metinlerdir.

5- Rus Akademik Derleme Serileri:

Yine **Памятники фольклора народов Сибири и Дальнего Востока** serisinin Altay ciltlerinde Kaiser destanının farklı anlatımları (Kaiser ile Arağ-Mös, Kaiser ile Köböy Han) yer alır.

6-Ts. Zh. Zhamtsarano (Жамцарано) ve M. N. Hangalov gibi Buryat etnografların 20. yüzyılın başlarında Buryat halk şairlerinden (uligerşin) derlediği anlatılar. 

7-Yerel Halk Ozanları, Yırcılar, Kayçıların anlatıları.