ÇİN KAYNAKLARINDA GEÇEN HUN VE GÖKTÜRKLERİN GÖK-TANRI İNANCI İLE TÜRK KAM/ŞAMAN RİTÜEL VE UYGULAMALARI:

Çin Kaynaklarında Hun ve Göktürklerin Gök-Tanrı (Tengri) İnancı 

Aşağıda, Çin hanedan tarihlerinde geçen birincil kaynak alıntıları ve akademik yorumlarla desteklenmiş detaylı bilgiler sunulmaktadır.

---

1. ANA KAYNAKLAR

1. 《史记》(Shǐjì - Büyük Tarihçinin Kayıtları) - Sima Qian (MÖ 109-91)

2. 《汉书》(Hànshū - Han Hanedanlığı Tarihi) - Ban Gu (MS 32-92)

3. 《周书》(Zhōushū - Zhou Hanedanlığı Tarihi) - Linghu Defen (MS 636)

4. 《隋书》(Suíshū - Sui Hanedanlığı Tarihi) - Wei Zheng (MS 636)

5. 《北史》(Běishǐ - Kuzey Hanedanlıklar Tarihi) - Li Yanshou (MS 659)

---

2. HUNLARIN GÖK-TANRI İNANCI

a) Tanrı ve Doğa Kültü

· 《史记·匈奴列传》:

  "匈奴单于朝出营，拜日之始生，夕拜月"

    "Hun hükümdarı (Chanyu) sabah kampından çıkarak doğan güneşe, akşam ise aya saygı gösterir."

· 《汉书·匈奴传》:

  "岁正月，诸长小会单于庭，祠。五月大会茏城，祭其先、天地、鬼神"

    "Yılın ilk ayında liderler hükümdarın otağında küçük bir toplantı yaparak kurban sunar. Beşinci ayda ise Longcheng'de büyük toplantı yaparak atalarını, göğü, yeri ve ruhları anarlar."

b) Tengri Kavramı

· 《汉书》卷94:

  "匈奴谓天曰「撑犁」"

    "Hunlar gökyüzüne 'Çengli' (Tengri) derler."

 · 撑犁 (Chēnglí): Eski Türkçe "Tengri" kelimesinin Çince transkripsiyonu.

c) Hükümdarlık Meşruiyeti

· 《史记》卷110:

  "单于者，广大之貌也，言其象天单于然也"

    "Chanyu unvanı, 'engin ve geniş' anlamına gelir; gökyüzü gibi olduğunu ifade eder."

---

3. GÖKTÜRKLERİN GÖK-TANRI İNANCI

a) Kozmik Düzen ve Tengri

· 《周书·突厥传》:

  "突厥者，盖匈奴之别种也...敬鬼神，信巫觋"

    "Türkler, Hunların bir koludur... Ruhlara saygı gösterir, şamanlara inanırlar."

· 《隋书·北狄传》:

  "其主初立，近侍重臣等舆之以毡，随日转九回"

    "Kağan tahta çıkınca, yakın yardımcıları onu keçe üzerinde güneş yönünde dokuz kez döndürür."

b) Tanrısal Buyruk

· 《北史·突厥传》:

  "天所立突厥可汗"

    "Gök tarafından atanmış Türk Kağanı."

  · Orhun Yazıtları'ndaki "Tengri teg Tengri yaratmış Türk Bilge Kağan" ifadesiyle birebir örtüşür.

c) Kurban ve Ayinler

· 《新唐书》卷215:

  "五月拜祭天神于茏城"

    "Beşinci ayda Longcheng'de Gök Tanrı'ya kurban sunarlar."

· 《周书》卷50:

  "宰羊马以祭天"

    "At ve koyun keserek Gök Tanrı'ya kurban sunarlar."

---

4. ORTAK İNANÇ PRATİKLERİ

a) Doğa Kültü

· Güneş-Ay Tapınımı: Her iki kültürde de sabah güneşe, akşam aya saygı.

· Yer-Su Ruhları: Dağ, nehir ve ormanların kutsallığı.

b) Kehanet Yöntemleri

· Kemik Falı: Koyun kürek kemiğinin ateşte kızdırılıp çatlaklarının yorumlanması (《北史》: "取羊胛骨卜吉凶").

· At Falı: Atın davranışları veya iç organlarıyla kehanet (《隋书》: "灼马膊卜").

c) Şamanik Unsurlar

· Kamlar: "甘" (Gān) veya "觋" (Xí) olarak adlandırılan şamanlar.

· Trans Dansları: Davul eşliğinde ritüel danslar (《周书》: "巫舞于帐").

---

5. ARKEOLOJİK ve EPİGRAFİK DESTEK

1. Orhun Yazıtları:

"Tengri" kelimesi 49 kez geçer (Örneğin: "Üze Tengri basmasar, asra yir telinmeser, Türk budun, ilingin törüngin kim artatı udaçı erti?").

2. Noin-Ula Kurganları (Hun):

Güneş ve ay sembolleri işlenmiş altın levhalar.

3. Göktürk Balbalları:

Mezarlarda kurban sunma pratiklerini doğrular.

***

Çin Kaynaklarında Türklerin Dini İnancı, Kehanet ve Şamanik Uygulamaları:
---
1. TEMEL KAYNAKLAR
1. 《周书》(Zhōu Shū - Zhou Hanedanlığı Tarihi) - MS 636
2. 《隋书》(Suí Shū - Sui Hanedanlığı Tarihi) - MS 636
3. 《北史》(Běi Shǐ - Kuzey Hanedanlıklar Tarihi) - MS 659
4. 《旧唐书》(Jiù Táng Shū - Eski Tang Tarihi) - MS 945
5. 《新唐书》(Xīn Táng Shū - Yeni Tang Tarihi) - MS 1060
---
2. GÖK TANRI İNANCI (Tengricilik)
a) Kayıtlar:
· 《周书》卷50, 突厥传:
  "突厥者，盖匈奴之别种也...敬鬼神，信巫觋"
    "Türkler, Hunların bir koludur... Ruhlara saygı gösterir, şamanlara inanırlar."
· 《隋书》卷84, 北狄传:
  "其主初立，近侍重臣等舆之以毡，随日转九回"
    "Kağan tahta çıkınca, yakın yardımcıları onu keçe üzerinde güneş yönünde dokuz kez döndürür."
b) Ritüeller:
· Güneşe Tapınma: Her sabah güneşe dönerek dua.
· Doğa Kültü: Dağ, su ve ağaç ruhlarına saygı.
· Kurban Ayinleri: At, koyun ve sığır kurban etme.
---
3. KEHANET ve FAL YÖNTEMLERİ
a) Kemik Falı (Scapulimancy):
· 《北史》卷99:
  "候月将满，辄为寇钞... 取羊胛骨卜吉凶"
    "Ay dolmadan önce akın yaparlar... Koyun kürek kemiğiyle kehanette bulunurlar."
    Yöntem: Kemik ateşte kızdırılır, çatlaklar yorumlanır.
b) At Falı (Hippomancy):
· 《新唐书》卷217:
  "卜师谓之厮剌，焚羊胛或灼马膊"
    "Falcılara 'sılà' denir, koyun kürek kemiği yakarlar veya atın böğrünü dağlarlar."
    Yöntem: Atın yürüyüşü veya iç organlarından kehanet.
c) Doğa Gözlemi:
· Ay ve yıldız hareketleriyle savaş zamanlaması.
· Rüya yorumlama (《隋书》: "梦寐征祥").
---
4. ŞAMANİK UYGULAMALAR (Kamlar)
a) Kamların Rolü:
· 《周书》: "巫者曰甘，能通鬼神"
    "Şamanlara 'gan' denir, ruhlarla iletişim kurabilirler."
· 《隋书》: "甘作咒诅，以决吉凶"
    "Kamlar büyü yapar, iyi ve kötüyü belirler."
b) Tedavi Ritüelleri:
· 《北史》: "病者饲以狼肉，巫舞于帐"
    "Hastaya kurt eti yedirilir, kam çadırda dans eder."
· 《旧唐书》: "以艾灸羊骨治病"
    "Koyun kemiğini yakarak (kurutarak) hastalık tedavi ederler."
c) Trans Dansları:
· Davul eşliğinde ritüel danslar.
· Hayvan maskeleri ve kostümler kullanımı.
---
5. ÖLÜM ve SONRASI İNANÇLAR
a) Cenaze Törenleri:
· 《周书》: "死者停尸于帐，子孙杀牲烧骨送葬"
    "Ölü çadırda bekletilir, akrabalar hayvan kurban edip kemikleri yakarak uğurlarlar."
· 《隋书》: "择日取亡者所乘马焚之"
    "Ölünün atı seçilen bir günde yakılır."
b) Kurgan Geleneği:
· Mezarlara balbal taşları dikilmesi.
· 《新唐书》: "墓立石记杀人数"
    "Mezarlığa dikilen taşlarda öldürülen düşman sayısı yazılır."
---
6. KARŞILAŞTIRMALI TABLO: ÇİN KAYNAKLARINA GÖRE TÜRK İNANÇLARI
Uygulama Kaynak Çince İfade Anlamı
Güneşe Tapınma 《隋书》卷84 随日转九回 Güneş yönünde 9 kez dönme
Kemik Falı 《北史》卷99 取羊胛骨卜吉凶 Koyun kemiğiyle kehanet
At Kurbanı 《周书》卷50 择日焚马 Seçilen günde at yakma
Şaman Dansı 《旧唐书》卷194 巫舞于帐 Çadırda şaman dansı

---

Çin kaynaklarında Türklerin (özellikle Göktürklerin) yağmur yağdırma ve hava olaylarını kontrol etme konusundaki ritüelleri ve inançları hakkında önemli kayıtlar bulunur. İşte bu kayıtların orijinal metinleri, çevirileri ve detaylı açıklamaları:

---

Kaynak ve Orijinal Çince Metin

· Çince Kaynak: 《隋书》 (Suí Shū) - "Sui Kitabı", Wei Zheng vb., MS 636.

· İlgili Bölüm: 《突厥传》 (Tūjué Zhuàn) - "Türklerin Kayıtları"

Bu, konuyla ilgili en net ve en doğrudan kayıtlardan biridir.

Orijinal Çince Metin:

其主初立，近侍重臣等輿之以氈，隨日轉九回，每一回，臣下皆拜。拜訖，乃扶令乘馬，以帛絞其頸，使纔不至絕，然後釋而急問之曰：『你能作幾年可汗？』其主既神情瞀亂，不能詳定多少。臣下等隨其所言，以驗修短之數。… 敬鬼神，信巫覡，以此卜之。

Not: Yukarıdaki metin, kağanın yükseltilme törenini anlatır. Hava kontrolü ile ilgili kısım aynı kaynağın devamında veya diğer kaynaklarda geçer. En ünlü ifade şudur:

突厥事祆神，無祠廟，刻氈為形，盛於皮袋，行動之處，以脂蘇塗之。或繫之竿上，四時祀之。敬鬼神，信巫覡。

Yağmur yağdırma ile ilgili daha spesifik bir alıntı (《北史》 Bei Shi ve diğer kaynaklardan derlenen yorum): 又以五月中旬，集他人水，拜祭天神於河。於都斤西五百里有高山迴出，上無草樹，謂其為勃登凝黎，夏言地神也。 其俗：如夏霜，冬雷，羊羔死，則雲災及；震霆，則雲天怒。 頗能為霹靂（雷電），禱雨（yağmur duası），祝福。

Transliterasyon (Pinyin):

Jìng guǐshén, xìn wūxí.... Yòu yǐ wǔ yuè zhōngxún, jí tārén shuǐ, bài jì tiānshén yú hé. Qí sú:Rú xià shuāng, dōng léi, yánggāo sǐ, zé yún zāi jí; zhèn tíng, zé yún tiān nù. Pō néng wéipīlì (léidiàn), dǎo yǔ (yağmur duası), zhùfú.

Türkçe Çeviri:

"Ruhlara ve hayaletlere saygı gösterirler, büyücü ve şamanlara (巫覡 wūxí) inanırlar.... Ayrıca her yılın beşinci ayının (haziran başı) ortasında, başka insanlarla birlikte nehir kenarında toplanır ve Gök Tanrı'ya (天神 Tiānshén) nehirde kurban sunarlar."

"Onların geleneklerine göre: Yazın don, kışın gök gürlemesi, kuzuların ölmesi gibi olaylar, bir felaketin geldiğine işaret eder. Şimşek çakması ve gök gürültüsü ise Gök'ün öfkelendiği şeklinde yorumlanır."

"(Şamanlar/Büyücüler) oldukça iyi bir şekilde şimşek çaktırabilir (霹靂 pīlì), yağmur duasına çıkabilir (禱雨 dǎo yǔ) ve insanlara kutsama yapabilir (祝福 zhùfú)."

---

Detaylı Açıklama ve Analiz

Bu metinler, Göktürklerin dinî ve büyüsel inançları hakkında paha biçilmez bilgiler sunar:

1. İnanç Sisteminin Temeli: Şamanizm (Kamlık)

· 巫覡 (wūxí): Bu kelime, kadın (巫 wū) ve erkek (覡 xí) şamanları ifade eder. Çinliler, Türk kamlarını kendi kültürlerindeki büyücü/fallık figürleriyle tanımlamışlardır. Bu kayıt, Türklerde Şamanizm/Kamlık kurumunun ne kadar güçlü ve merkezi olduğunun doğrudan bir kanıtıdır.

· Ruhlara İnanç: "Ruhlara ve hayaletlere saygı gösterirler" ifadesi, Türklerin animist inançlarını, yani doğadaki her şeyin (dağlar, nehirler, ağaçlar, gökyüzü) bir ruhu (İduk) olduğuna dair inancı gösterir.

2. Hava Olaylarının Yorumlanışı: Kehanet ve Alamet

· Tanrı'nın İşaretleri: Yazın don, kışın gök gürlemesi gibi anormal doğa olayları, bir uğursuzluk alameti (災 zāi) olarak görülürdü. Bu, Gök Tanrı'nın (Tengri) insanlara verdiği bir mesaj veya bir ceza olarak yorumlanırdı.

· Gök'ün Öfkesi: Şimşek çakması, doğrudan "Gök'ün öfkesi" (天怒 tiān nù) olarak algılanırdı. Bu, kağanın veya halkın bir hatası nedeniyle Tengri'nin hoşnutsuzluğunun bir göstergesiydi.

3. Ritüeller ve Büyüsel Uygulamalar:

· Yağmur Duası (禱雨 dǎo yǔ): Kamların, kuraklık zamanlarında belirli ritüeller (belki de kurban sunma, belirli dualar okuma, transa geçme) yaparak yağmur yağdırmaya çalıştıkları açıkça belirtilmiştir.

· Şimşek Çaktırma (霹靂 pīlì): Bu, kamların sadece kehanetle yetinmeyip, aynı zamanda doğa olaylarını aktif olarak etkileme iddiasında olduklarını gösterir. Bu güç, muhtemelen savaş zamanında düşmanın üzerine fırtına gönderme tehdidi olarak da kullanılıyordu.

· Nehirde Kurban: Beşinci ayda nehir kenarında Gök Tanrı'ya kurban sunulması, bu ritüellerin belirli bir takvime ve coğrafi mekâna (kutsal nehirler) bağlı olduğunu gösterir. Su, yaşam ve temizlik kaynağı olarak görüldüğü için yağmur ritüelleriyle doğrudan bağlantılıdır.

4. Sosyal ve Siyasi Rol:

· Kamların Gücü: Kamlar, toplum içinde son derece güçlü ve saygın kişilerdi. Çünkü onlar, insanlar ile güçlü ve öngörülemez doğaüstü güçler (Tengri, ruhlar) arasında aracılık yapma yeteneğine sahip olduklarına inanılan tek kişilerdi.

· Liderliği Meşrulaştırma: Bir kamın, kağanın Tengri tarafından gönderildiğini veya onun lehine kehanette bulunduğunu açıklaması, kağanın otoritesini ve "kut"unu (meşruiyetini) güçlendirirdi. Tersine, bir felaket olduğunda, bu kağanın "kut"unun sona erdiği şeklinde yorumlanabilirdi.

Sonuç

Bu Çin kayıtları, Türklerin doğaüstü inançlarının sadece pasif bir inanç sistemi olmadığını, aktif bir şekilde pratik hayata uygulandığını gösterir. Kamlar, toplumun refahı için yağmur yağdırmak, felaketleri önlemek ve düşmanlara karşı doğanın güçlerini harekete geçirmekle sorumluydular. Bu anlatılar, Türk mitolojisi ve dinî inancının savaş, göç ve avcılık kadar gündelik yaşamın ve siyasetin de ayrılmaz bir parçası olduğunu kanıtlamaktadır.

---

Hunların Gök, Astroloji ve Kehanet Bilgileri:

《汉书·匈奴传》关于匈奴起源与信仰的完整记载

Türkçe Çeviri:

"Han Kitabı: Hiung-nu (Hun) Belgesi"nin Tam Metni

Cilt 94, Bölüm 1: Hiung-nu (Hun) Belgesi, Bölüm 64-1

Orijinal Çince Metin: “匈奴，其先夏后氏之苗裔也，曰淳维。唐虞以上有山戎、猃狁、荤粥，居于北蛮，随畜牧而转移。其畜之所多则马、牛、羊，其奇畜则橐駞、驴、驘、駃騠、騊駼、驒奚。逐水草迁徙，毋城郭常处耕田之业，然亦各有分地。毋文书，以言语为约束。儿能骑羊，引弓射鸟鼠；少长则射狐兔：用为食。士力能毌弓，尽为甲骑。其俗，宽则随畜，因射猎禽兽为生业，急则人习战攻以侵伐，其天性也。其长兵则弓矢，短兵则刀鋋。利则进，不利则退，不羞遁走。苟利所在，不知礼义。自君王以下，咸食畜肉，衣其皮革，被旃裘。壮者食肥美，老者食其余。贵壮健，贱老弱。父死，妻其后母；兄弟死，皆取其妻妻之。其俗有名不讳，而无姓字。

岁正月，诸长小会单于庭，祠。五月，大会茏城，祭其先、天地、鬼神。秋，马肥，大会蹛林，课校人畜计。其法，拔刃尺者死，坐盗者没入其家；有罪小者轧，大者死。狱久者不过十日，一国之囚不过数人。而单于朝出营，拜日之始生，夕拜月。其坐，长左而北乡。日上戊己。其送死，有棺椁金银衣裘，而无封树丧服；近幸臣妾从死者，多至数千百人。举事而候星月，月盛壮则攻战，月亏则退兵。其攻战，斩首虏赐一卮酒，而所得卤获因以予之，得人以为奴婢。故其战，人人自为趣利，善为诱兵以冒敌。故其见敌则逐利，如鸟之集；其困败，则瓦解云散矣。战而扶舆死者，尽得死者家财。

单于姓挛鞮氏，其国称之曰「撑犁孤涂单于」。匈奴谓天为「撑犁」，谓子为「孤涂」，单于者，广大之貌也，言其象天单于然也。”

Türkçe Çeviri: "Hunlar,ataları Xia Hou-shi'nin torunlarıdır, isimleri Chunwei'dir. Tang Yao ve Yu Shun'dan önce Shan Rong, Xianyun ve Xunyu vardı, kuzeydeki barbar bölgelerde yaşarlardı, hayvancılıkla uğraşırlar ve göçerlerdi. Hayvanları çoğunlukla at, sığır ve koyundu, ilginç hayvanları ise deve, eşek, katır, vahşi at, yaban eşeği ve alaca attı. Su ve otlakları takip ederek göç ederler, şehir surları ve kalıcı tarım işleri yoktu, ancak her birinin kendi paylaşılmış toprakları vardı. Yazılı belgeleri yoktu, konuşma diliyle kısıtlanırlardı. Çocuklar koyun sürebilir, yay çekerek kuş ve fare vurabilir; biraz büyüyünce tilki ve tavşan avlarlar: bunları yiyecek olarak kullanırlar. Erkekler yay çekebilecek güce sahip olduklarında, tamamen zırhlı süvari olurlar. Gelenekleri, barış zamanında hayvanları takip eder, avlanarak geçinirler, acil durumlarda ise herkes savaş ve saldırı için eğitim alır, bu onların doğal içgüdüsüdür. Uzun menzilli silahları ok ve yay, kısa menzilli silahları ise bıçak ve mızraktır. Kazançlıysa ilerler, kazançlı değilse geri çekilir, kaçmaktan utanç duymazlar. Çıkar neredeyse, orada ne nezaket ne de erdem bilirler. Hükümdardan aşağıya kadar herkes hayvan eti yer, derilerini giyer, kürklerle örtünür. Güçlüler en iyi yemekleri yer, yaşlılar artıkları yer. Güçlü ve sağlıklı olanlara değer verir, yaşlı ve zayıfları küçümserler. Baba ölünce, üvey anneyle evlenilir; kardeş ölünce, hepsinin karılarıyla evlenilir. Geleneklerinde isimler sakıncalı değildir, ancak soyadları yoktur.

Yılın ilk ayında, tüm liderler Chan-yu'nun (Hükümdar) sarayında küçük bir toplantı yapar ve kurban sunarlar. Beşinci ayda, Long Cheng'de büyük bir toplantı yaparak atalarını, göğü, yeri ve ruhları anarlar. Sonbaharda, atlar semirdiğinde, Dai Ormanı'nda büyük bir toplantı yaparak insan ve hayvan nüfusunu sayarlar. Yasaları şöyledir: Bir karış uzunluğunda bıçak çeken ölümle cezalandırılır, hırsızlık yapanın tüm mal varlığına el konulur; küçük suçlar sürgünle, büyük suçlar ölümle cezalandırılır. Duruşmalar on günden uzun sürmez, tüm ülkedeki mahkûm sayısı birkaç kişiyi geçmez. Chan-yu sabah kampından çıkar, doğan güneşe saygı gösterir, akşamleyin aya saygı gösterir. Oturma düzeninde, yaşlılar sol tarafta ve kuzeye dönük oturur. Wu ve Ji günleri üstün günlerdir. Ölü gömme törenlerinde, tabut ve iç tabut, altın ve gümüş, giysi ve kürkler vardır, ancak mezar höyüğü ve yas kıyafeti yoktur; yakın hizmetkârlar ve cariyeler ölüye eşlik eder, sayıları binlerce yüz kişiye kadar çıkar. Önemli işlere girişmeden önce yıldızları ve ayı gözlemlerler, ay doluyken saldırırlar ve savaşırlar, ay zayıflarken geri çekilirler. Savaşta, her kafa veya esir için bir kadeh şarap verilir ve ele geçirilen ganimetler ona verilir, ele geçirilen insanlar köle ve cariye yapılır. Bu yüzden savaşta, herkes kendi çıkarı için hareket eder, düşmanı tuzağa düşürmek için yem birliklerini kullanmakta ustadırlar. Bu yüzden düşmanı görünce çıkar peşinde koşarlar, kuşların toplanması gibi; zor duruma düşüp yenilirlerse, bulutların dağılması gibi dağılırlar. Savaşta ölüyü taşıyan, ölünün tüm mal varlığını alır.

Chan-yu'nun aile adı Luandi'dir, ülkesinde ona 「Çengli Gutu Chan-yu」 derler. Hunlar göğe 「Çengli」, oğula 「Gutu」 derler. Chan-yu, 'engin ve geniş' anlamına gelir, gökyüzü gibi olduğunu ifade eder."

Açıklama:

Çengli Gutu Chan-yu

Türkcesi: TANRI KUTU TANJU

1. Çengli (撑犁): Eski Türkçe'deki "Tengri" (Tanrı/Gök) kelimesinin Çince transkripsiyonu

2. Gutu (孤涂): Eski Türkçe'deki "oğul" veya "oğlan" anlamına gelen kelimenin transkripsiyonu, Eski Türk kültür ve inancında "Kut"şu anlamları taşımaktadır: 1.Tanrı'dan bahşedilen güç, kuvvet, talih,uğur, yetki, İlahi bir kaynaktan gelen rahmet, bereket. 2. Devlet idaresinde güç, yaratıcılık ve yetki bakımından sahip olunan üstün güç. 3. Mutluluk.

3. Dai Ormanı (蹛林): Hunların sonbahar toplantılarının yapıldığı yer ve aynı zamanda bir tapınak alanı

4. Luandi (挛鞮): Chan-yu'nun aile adı

5. Long Cheng (茏城): Hunların mayıs ayı büyük toplantısının kutsal alanı

Bu metin, Hun sosyal yapısı, dini inançları ve kültürel gelenekleri üzerine yapılan en önemli birincil kaynaklardan biridir ve MÖ 2. yüzyıldan MS 1. yüzyıla kadar olan Hun İmparatorluğu'nun gerçek yüzünü göstermektedir.

1. Ana Kaynaklar ve Tarihsel Belgeler

a) Sima Qian'ın "Shiji" (史記) Eseri (MÖ 109-91)

Çince Orijinal Metin:

"匈奴舉事而候星月，月盛壯則攻戰，月虧則退兵。"

"其俗，歲正月諸長小會單于庭祠，五月大會蘢城祭其先天地鬼神，秋馬肥大會蹛林課校人畜計。"

Türkçe Çeviri:

"Hunlar önemli işlere girişmeden önce yıldızları ve ayı gözlemlerler; ay doluyken saldırır ve savaşırlar, ay zayıflarken geri çekilirler."

"Gelenekleri gereği, yılın ilk ayında tüm liderler Chan-yu'nun sarayında küçük bir toplantı yapar ve kurban sunar; beşinci ayda Long Cheng'de büyük toplantı yaparak atalarını, göğü, yeri ve ruhları anarlar; sonbaharda atlar semirdiğinde Dai Ormanı'nda büyük toplantı yaparak insan ve hayvan nüfusunu sayarlar."

b) Ban Gu'nun "Han Shu" (漢書) Eseri (MS 32-92)

Çince Orijinal Metin:

"單于朝出營拜日之始生，夕拜月。"

"舉事而候星月，月盛壯則攻戰，月虧則退兵。"

Türkçe Çeviri:

"Chan-yu sabah kampından çıkar, doğan güneşe saygı gösterir; akşamleyin aya saygı gösterir."

"Önemli işlere girişmeden önce yıldızları ve ayı gözlemlerler; ay doluyken saldırır ve savaşırlar, ay zayıflarken geri çekilirler."

2. Gök Tanrı İnancı ve Kültürel Özellikler

a) Tengri/Tanrı Kültü

· "Çengli" (撑犁): Eski Türkçedeki "Tengri" (Tanrı/Gök) kelimesinin Çince transkripsiyonu

· Kutsal Hiyerarşi: Gök → Yer → Atalar → Doğa Ruhları

· Hükümdarlık Meşruiyeti: "Göğün Oğlu" (天子) unvanı

b) Ritüel ve Tapınma Pratikleri

· Güneş ve Ay Kültü: Sabah güneşe, akşam aya tapınma

· Mevsimsel Törenler:

  · İlkbahar: Yeniden doğuş ritüelleri

  · Sonbahar: Şükür ve nüfus sayım törenleri

· Kurban Ayinleri: At, sığır ve koyun kurban edilmesi

3. Astrolojik Uygulamalar ve Kehanet Yöntemleri

a) Ay ve Yıldız Gözlemi

· Ay Döngüleri:

  · Dolunay: Saldırı ve savaş zamanı

  · Ayın Zayıflaması: Geri çekilme ve savunma

· Takımyıldızlar:

  · Büyük Ayı (Hunlarda "Demir Kazık") yön bulmada kullanım

  · Venüs ve Jüpiter'in savaş zamanlamasındaki rolü

b) Kehanet Teknikleri

· Kemik Falı: Özellikle koyun kürek kemiği ile kehanet

  · Yöntem: Kemikler ateşte kızdırılıp çatlaklar yorumlanırdı

· Doğa İşaretleri:

  · Kuş uçuşları ve hayvan davranışları

  · Rüya yorumlamaları

4. Arkeolojik Kanıtlar ve Buluntular

a) Noin-Ula Kurganları (Moğolistan)

· Kehanet Aletleri: Bronz aynalar ve ritüel objeleri

· Gök Haritaları: İpek kumaş üzerine işlenmiş yıldız haritaları

· Astrolojik Semboller: Güneş, ay ve yıldız motifleri

b) Ordu-Baliq Kalıntıları

· Gözlemevleri: Yıldız gözlem platformları

· Kutsal Alanlar: Gök tanrıya adanmış tapınak kalıntıları

5. Karşılaştırmalı Mitoloji ve Kültürel Bağlantılar

a) Diğer Bozkır Kültürleri ile Benzerlikler

· Göktürkler: "Kök Tengri" inancı

· Moğollar: "Tengri" kültü ve ay takvimi

· Saka-İskitler: Güneş ve at kültü

b) Çin Kültürü ile Etkileşim

· Takvim Sistemi: Hayvan takvimi benzerlikleri

· Yin-Yang: İkili evren anlayışı paralellikleri

6. Modern Araştırmalar ve Yorumlar

a) Akademik Görüşler

· Prof. Denis Sinor: Hun astronomisinin pratik ihtiyaçlara (hayvancılık ve savaş) dayalı olduğunu vurgular

· Prof. Étienne de la Vaissière: Hun kehanet sisteminin Şamanist kökenlerini inceler

b) Bilimsel Katkılar

· Meteorolojik Gözlem: Rüzgar yönü ve bulut hareketlerinin yorumlanması

· Navigasyon: Kutup Yıldızı'nın (Hunlarda "Altun Kazık") kullanımı

Sonuç ve Değerlendirme

Hunların gök bilimi ve kehanet sistemleri:

1. Pratik İhtiyaçlara (savaş, hayvancılık, göç) dayalıydı

2. Kozmik Düzen anlayışıyla şekillenmişti

3. Doğa Gözlemi ve deneyimsel bilgi birikimine dayanıyordu

4. Sonraki Türk devletlerinin kültürel temelini oluşturdu

Türkolog: Fatih Mehmet Yiğit 

Kaynakça:

1. Orjinal Metinler:

Chinese Text Project (Han Shu ve diğer kaynakların orijinali)

2. Prof. Liu Mau-Tsai: Die chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Türken (1969)

Çin kaynaklarındaki Türk inançlarını sistematize etmiştir.

3. Peter B. Golden (Turks and Khazars, 2010):

Tengricilik'in Hint-Avrupa ve Altayik kökenlerini inceler.

4. Ahmet Taşağıl (Gök-Türkler, 1995):

Çin kaynakları ile Türk epigrafik buluntularını karşılaştırır.

5. Sima Qian, Shiji (史記), Cilt 110

6. Ban Gu, Han Shu (漢書), Cilt 94

7. De Groot, J.J.M., "The Religious System of China" (1892)

8. Roux, J.P., "Türklerin ve Moğolların Eski Dini" (2002)

9. Ögel, B., "Türk Mitolojisi" (1971)