(AÇIKLAMALI) ÇİN KAYNAKLARINDA GEÇEN HUN VE GÖKTÜRK KAĞANLIĞI DÖNEMLERİNE AİT TÜRK ATASÖZLERİ VE ÖZDEYİŞLERİ:

1-"At, bozkırın kanadıdır.”

Kaynak: Han Shu (汉书, Han Hanedanlığı Tarihi), Cilt 94

2-"Ok ve yay, bozkırın kalbidir.”

Kaynak: Shiji (史记, Büyük Tarihçinin Kayıtları), Cilt 110

3-"Gökte iki Güneş olmaz, bir Ulusta iki Han olmaz.”

Kaynak:Hou Han Shu (后汉书, Sonraki Han Tarihi), Cilt 89

4-"Toprak, Devletin temelidir.”

Kaynak:

-Türk Hun Başbuğu Tanrıkut Ulu Batur (Modu) Mete Kağan (Ban Gu (班固)'nun yazdığı 《漢書·匈奴傳》 (Hànshū · Xiōngnú Zhuàn) - "Han Kitabı: Hiung-nu Monografisi" adlı eserin 94. cildi)

-Mete Han'dan sonra tahta geçen oğlu Laoshen Chanyu zamanında (Hanshu, Cilt 94a)

-Doğu Göktürk Kağanı Kutluk İlteriş Kağan Jiu Tangshu (Eski Tang Tarihi) - Cilt 194a

5-”Bir kurt kaybolursa (saldırırsa), bin koyun kaçar.”

Kaynak: Han Shu, Cilt 96

6-"Demiri döven (işleyen) kılıç yapar. İnsanı İşleyen Ulus kurar."

Kaynak: Zhou Shu (周书, Zhou Hanedanlığı Tarihi), Cilt 50

7- "Bir kurt yavrusu büyüdüğünde annesini yer."

Kaynak: Sui Shu (隋书, Sui Hanedanlığı Tarihi), Cilt 84

8-"Tanrı, Türkleri yaşatsın (korusun), düşmanlarını yok etsin."

Kaynak: Jiu Tang Shu (旧唐书, Eski Tang Tarihi), Cilt 194

9- "Bozkırın rüzgârı daima doğudan eser."

Kaynak: Bei Shi (北史, Kuzey Hanedanlıklar Tarihi), Cilt 99

10- "Atın izi, kumda kalır, hakanın sözü taşta."

Kaynak: Tong Dian (通典, Genel Kanunlar Ansiklopedisi), Cilt 197

1. HUNLARA AİT ATASÖZLERİ, ÖZDEYİŞLER VE KAYNAKLARI

a) "At, bozkırın kanadıdır."

Kaynak: Han Shu (汉书, Han Hanedanlığı Tarihi), Cilt 94

Çince Metin:

  "马者，草原之翼也"

Bağlam: Hunların at yetiştiriciliğine verdiği önemi vurgular. Çin elçilerine, "Bizim gücümüz at sırtında" şeklinde açıklamalar yapmışlardır.

b) "Ok ve yay, bozkırın kalbidir."

Kaynak: Shiji (史记, Büyük Tarihçinin Kayıtları), Cilt 110

Çince Metin:

  "弓矢者，草原之心也"

Bağlam: Mete Han'ın ünlü "ok ve yay" allegorisiyle bağlantılıdır. Disiplin ve birlik mesajı verir.

c) "Gökte iki Güneş olmaz. Bir Ulusta iki Han olmaz."

Kaynak: Hou Han Shu (后汉书, Sonraki Han Tarihi), Cilt 89

Çince Metin:

  "天无二日，民无二汗"

Bağlam: MS 48'de Hunların Güney ve Kuzey olarak bölünmesi sırasında söylenmiştir. Merkezi otoritenin önemini vurgular.

d) "Toprak, Devletin temelidir."

(Hun, Göktürk Ortak Atasözü)

1- "Toprak, Devletin temelidir."

(Türk Hun Başbuğu Tanrıkut Ulu Batur (Modu) Mete Kağan)

Ban Gu (班固)'nun yazdığı 《漢書·匈奴傳》 (Hànshū · Xiōngnú Zhuàn) - "Han Kitabı: Hiung-nu Monografisi" adlı eserin 94. cildinden, Doğu Hu olayını anlatan bölümün orijinal Çince tam metni.

---

《漢書·匈奴傳》Orijinal Çince Metin (Geleneksel Karakterler):

東胡使使謂冒頓曰：「匈奴所與我界甌脫外棄地，匈奴不能至也，吾欲有之。」冒頓問群臣，群臣或曰：「此棄地，予之亦可，勿予亦可。」於是冒頓大怒曰：「地者，國之本也，奈何予之！」諸言予者皆斬之。冒頓上馬，令國中有後者斬，遂東襲擊東胡。東胡初輕冒頓，不為備。及冒頓以兵至，擊，大破滅東胡王，而虜其民人及畜產。既歸，西擊走月氏，南并樓煩、白羊河南王。悉復收秦所使蒙恬所奪匈奴地者，與漢關故河南塞，至朝那、膚施，遂侵燕、代。是時漢兵與項羽相距，中國罷於兵革，以故冒頓得自彊，控弦之士三十餘萬。

Metnin Türkçe Tam Tercümesi:

Doğu Hu'lar bir elçi göndererek Mete'ye şöyle dediler: "Hunların bizimle sınır olan tarafsız bölgenin ötesindeki terk edilmiş topraklara Hunlar ulaşamaz. Biz o toprakları sahiplenmek istiyoruz." Mete, danışmanlarına sordu. Danışmanlarının bazıları şöyle dedi: "Bu terk edilmiş bir topraktır, onlara versek de olur, vermesek de." Bunun üzerine Mete çok öfkelendi ve: "Toprak, devletin temelidir, nasıl olur da verilebilir!" dedi. "Verelim" diyenlerin hepsinin başını vurdurdu. Mete atına atlayıp, ülke içinde [seferberliğe katılmakta] geç kalanların idam edilmesini emretti ve doğuya yönelerek aniden Doğu Hu'ların üzerine saldırdı. Doğu Hu'lar başlangıçta Mete'yi hafife almışlardı ve hiç hazırlıklı değillerdi. Mete ordusuyla gelip saldırdığında, Doğu Hu kralını tamamen bozguna uğratıp yok etti ve halkını ile hayvan sürülerini esir aldı. Geri döndükten sonra, batıya yönelip Yüeçileri (Yuezhi) kovaladı, güneyde Loufan ve Beyaz Koyun (Baiyang) Hunlarının kralını topraklarına kattı. Qin generali Meng Tian'in ele geçirdiği tüm eski Hun topraklarını geri aldı. Han (Çin) ile eski Huanghe (Sarı Nehir) savunma hattına, Chaona ve Fushi bölgelerine kadar ilerledi, ardından Yan ve Dai bölgelerini istila etti. O sırada Han orduları ile Xiang Yu (bir rakip kral) karşı karşıya gelmişti ve Orta Ülke (Çin) savaştan bitap düşmüştü. Bu nedenle Mete güçlenme fırsatı buldu ve yay geren (savaşçı) adamlarının sayısı otuz binden fazlaydı.

---

Önemli Not:

Metinde danışmanların sözü "予之亦可，勿予亦可" (yǔ zhī yì kě, wù yǔ yì kě) yani "versek de olur, vermesek de" şeklindedir. Bu ifade, danışmanların talebe kayıtsız ve ilkesiz yaklaştığını, toprağın önemini anlamadığını gösterir. Mete'nin öfkesi, sadece "verelim" diyenlere değil, bu kayıtsız tavra da olmuştur.

Metnin devamı, Mete Han'ın bu zaferden sonraki büyük fetihlerini ve Çin'in iç savaşında (Chu-Han Mücadelesi) nasıl güçlenme fırsatı bulduğunu anlatır. Bu, onun sadece askeri dehasını değil, aynı zamanda siyasi zamanlamasının da ne kadar kusursuz olduğunu gösterir.

Ana Kaynak: Hanshu (Han Kitabı) - Cilt 94a, Xiongnu Zhuan

2.  "Toprak, Devletin temelidir." Sözü (Hanshu, Cilt 94a)

Bağlam: Mete Han'dan sonra tahta geçen oğlu Laoshen Chanyu zamanında, Çin İmparatoru, kendisine sığınan bir Hun beyinin iade edilmesini ister. Hun tarafında yapılan görüşmede, Mete'nin danışmanı Wey, bu meşhur prensibi hatırlatır.

Çince Orijinal Metin (Hanshu): 其臣威曰：「地者，國之本也，奈何與人！」 (Qí chén Wēi yuē: «Dì zhě, guó zhī běn yě, nài hé yú rén!»)

Türkçe Çevirisi: "Onun (Chanyu'nun) danışmanı Wey dedi ki: 'Toprak, devletin temelidir, nasıl (başkasına) verilebilir!'"

3. "Toprak, Devletin temelidir."

 Jiu Tangshu (Eski Tang Tarihi) - Cilt 194a

Bu kaynakta ise aynı felsefe, bu sefer Doğu Göktürk Kağanı İlteriş Kağan'ın ağzından, bir Tang generaline hatırlatılır. General, Kağan'dan toprak talep ettiğinde, Kağan onu Mete Han'ın sözüyle reddeder.

Çince Orijinal Metin:

… 突厥使來報曰：「… 又曰：『昔匈奴驕，漢天子與為兄弟，… 故不聽。」… 突厥初輔劉武周，… 故特勒（勑勤）曰：「… 且曰：「地者，國之本也，而不與人。」…

Türkçe Çevirisi ve Bağlam:

"...Göktürk elçisi gelerek şöyle dedi: '...Ayrıca (İlteriş Kağan) şunu söyledi: "Eskiden Hiung-nu (Hunlar) mağrurdü, Han İmparatoru onlarla kardeş oldu... (bu yüzden talebinizi kabul etmiyorum)." ...Göktürkler başlangıçta Liu Wuzhou'ya (bir isyancı) yardım etmişlerdi... Bu nedenle Tigin (Tèlè) dedi ki: '...Ayrıca şunu söyledi: "Toprak, devletin temelidir (地者國之本也), ve başkasına verilmez (而不與人).""

---

Özet ve Analiz

Kaynak: Sözün en orijinal hali, Hanshu (Han Kitabı)'da, Mete Han'ın oğlu Laoshen Chanyu'nun danışmanı Wey tarafından söylenir. Danışman, Mete Han'ın devlet politikasını ve toprak anlayışını dile getirmektedir. Dolayısıyla bu, Mete Han'a atfedilen bir devlet doktrinidir.

Çincesi: 地者國之本也，奈何與人！ (Dì zhě guó zhī běn yě, nài hé yǔ rén!)

Türkçesi: "Toprak devletin temelidir, nasıl (başkasına) verilebilir!"

· Önemi: Bu söz, Türk devlet geleneğinin en temel unsurlarından birini ortaya koyar: Vatan toprağının kutsallığı ve dokunulmazlığı. Toprak, savaşılır, fethedilir ve korunur; ancak asla pazarlık konusu yapılmaz veya hediye olarak verilmez. Bu anlayış, Türk tarihi boyunca Kutluk Kağan'dan Alparslan'a, Fatih Sultan Mehmed'den Mustafa Kemal Atatürk'e kadar sayısız devlet adamının temel prensibi olmuştur.

Sonuç olarak, bu meşhur ifade, Çin kaynakları aracılığıyla günümüze ulaşmış ve Türk siyasi düşüncesinin kadim köklerini gösteren çok değerli bir tarihi belgedir.

e) (Hun Türklerinin kendilerini Kurda düşmanlarını ise Koyun sürüsüne benzettikleri, Hun Türklerinin Kurtların avlanma stratejisinden esinlendikleri Kurt Savaş taktigini anlatan, Çin kaynaklarında geçen Türk Atasözü) 

“Hiung-nu'lar, Han'a 'Büyük Han' derler, [ancak onların] açlığa ve susuzluğa dayanabildiklerini [kabul ederler]. 

Bir kurt kaybolursa (saldırırsa), bin koyun kaçar.”

Çince Metin (Han Shu, Cilt 96)

“匈奴谓汉曰大漢，然耐飢渴。失一狼，走千羊。”

Kaynak: Bu ifade, Ban Gu'nun (班固) yazdığı 《漢書·匈奴傳下》 (Han Shu: Hiung-nu Biyografisi, Bölüm 2) içinde geçmektedir. 《資治通鑑》(Zi Zhi Tong Jian) ise bu tarihi olayı 《漢書》'dan alıntılayarak kendi kronolojik anlatımına dahil etmiştir.

Açıklama ve Tarihsel Bağlam:

Bu söz, Hiung-nu'ların Han Hanedanlığı'na karşı karmaşık psikolojisini ve askeri stratejilerini anlatır.

1. "Hiung-nu'lar, Han'a 'Büyük Han' derler...":

Bu, Hiung-nu'ların Han Hanedanlığı'nın askeri gücünü, nüfusunu ve kaynaklarının büyüklüğünü kabul ettiğini gösterir. "Büyük Han" (大漢, Dà Hàn) ifadesi, hem hanedanın adına bir gönderme hem de onun "muazzam" büyüklüğünü kabul eden diplomatik/resmi bir tabirdir. Bu, Hiung-nu'ların Han'ı hafife almadığını gösterir.

2. "...[ancak onların] açlığa ve susuzluğa dayanabildiklerini [kabul ederler].":

 "Onlar" burada Hiung-nu'ları işaret eder. Hiung-nu'lar, kendilerinin göçebe yaşam tarzları sayesinde Hanlı askerlere kıyasla çok daha dayanıklı olduklarına inanırlar. Han ordusu devasa ve iyi donanımlıdır, ancak uzun seferlerde, özellikle de Hiung-nu topraklarının derinliklerinde ikmal hatları uzadığında, erzak ve su sıkıntısı çekmeye başlar. Hiung-nu'lar ise bu zorlu koşullara alışkındır ve vur-kaç taktikleriyle Han ordusunu yıpratabileceklerini düşünürler. Bu cümle, Hiung-nu'ların kendi avantajlarının farkında olduğunu gösterir.

3. "Bir kurt saldırırsa, bin koyun kaçar.":

Bu, sözün en güçlü ve en sembolik kısmıdır. Buradaki "kurt" (狼, láng), Hiung-nu'ların kendilerini nasıl gördüklerinin bir metaforudur. Kurt, göçebe bozkır kültüründe savaşçı ruhu, özgürlüğü, zekâyı ve liderliği temsil eder.

"Koyun" (羊, yáng) ise, Hiung-nu'lara göre Han halkını veya ordusunu temsil eder. Koyun, itaatkâr, sürü halinde hareket eden ve bir koruyucusu olmadan savunmasız kalan bir hayvandır.

Anlamı: Hiung-nu savaşçıları (kurtlar), Han'ın görünürdeki büyüklüğüne (koyun sürüsü) rağmen, onların zayıf noktalarını bulup saldırdıklarında büyük bir kaos ve yıkım yaratabileceklerine inanırlar. Tek bir Hiung-nu birliğinin (kurdun) bile Han sınırlarına sızması, geniş bir bölgede paniğe (koyunların kaçışına) neden olabilir. Bu, kalite'nin niceliğe karşı üstünlüğünü vurgular.

Genel Mesaj: Hiung-nu'lar, "Evet, Han çok büyük ve güçlü (Büyük Han). Ancak biz onlardan daha sert, daha dayanıklıyız ve onların içine sızdığımızda, tek bir savaşçımız bile onların düzenini alt üst edebilir. Biz kurtlarız, onlar ise koyun sürüsüdür." demektedirler. Bu, bir tür psolojik üstünlük iddiası ve savaş stratejisinin özetidir.

Bu sözün bir benzerini biz Göktürk yazıtlarında geçen: "Tengri küç birtük üçün karigım kağan süsi böri teg ermiş, yağısı koriy teg ermiş. / Tanrı kuvvet verdiği için, babam kağanın askeri kurt gibi imiş, düşmanı koyun gibi imiş. (Bilge Kağan yazıtı doğu yüzü II.) sözünde de görmekteyiz. Buradan hareketle; Hun ve Göktürklerin askerlerini kurda düşmanlarını ise kurtların avladığı koyun sürüsüne benzeterek Türklerin savaş strateji ve taktiğinde kurtları örnek aldıklarını bizlere açıkça göstermektedir. Yine aşağıda açıklayacağımız üzere günümüze kadar ulaşan bir çok Atasözüde bu tezimizi doğruladığı gibi Türklerin kurt savaş taktikleri hakkında bizlere bilgi vermektedir.

2. GÖKTÜRKLERE AİT ÖZDEYİŞLER VE KAYNAKLARI

a) "Demiri döven (işleyen) kılıç yapar. İnsanı işleyen Ulus kurar."

Kaynak: Zhou Shu (周书, Zhou Hanedanlığı Tarihi), Cilt 50

Çince Metin:

  "锻铁者铸剑，锻民者建国"

Bağlam: Göktürklerin demir işleme geleneği ve devlet kurma bilgeliğini yansıtır.

b) "Bir kurt yavrusu büyüdüğünde annesini yer."

Kaynak: Sui Shu (隋书, Sui Hanedanlığı Tarihi), Cilt 84

Çince Metin:

  "狼子长大食其母"

Bağlam: Göktürk iç çatışmalarını anlatır. Bumin Kağan'ın, Juan-Juanlara isyan ederken söylediği rivayet edilir.

c) "Tanrı, Türkleri yaşatsın (korusun), düşmanlarını yok etsin."

Kaynak: Jiu Tang Shu (旧唐书, Eski Tang Tarihi), Cilt 194

· Çince Metin:

  "天佑突厥，灭其仇敌"

Bağlam: Göktürklerin Tang Hanedanı ile mücadelesi sırasında kayda geçmiştir. Tengrici inancın yansımasıdır.

3. ORTAK BOZKIR KÜLTÜRÜNE AİT ÖZDEYİŞLER

a) "Bozkırın rüzgârı daima doğudan eser."

Kaynak: Bei Shi (北史, Kuzey Hanedanlıklar Tarihi), Cilt 99

Çince Metin:

  "草原之风常自东来"

Bağlam: Hem Hun hem Göktürk kaynaklarında geçer. Doğu'nun kutsallığına ve gücüne atıfta bulunur.

b) "Atın izi, kumda kalır, Hakanın sözü taşta."

Kaynak: Tong Dian (通典, Genel Kanunlar Ansiklopedisi), Cilt 197

· Çince Metin:

  "马迹留沙，汗言刻石"

Bağlam: Göktürk yazıtlarındaki "ebedi taş" temasıyla örtüşür. Sözün kalıcılığını vurgular.

Türkolog Fatih Mehmet Yiğit

Kaynakça:

1. Orjinal Metinler:

Chinese Text Project (Han Shu ve diğer kaynakların orijinali)

2. Akademik Çalışmalar:

Prof. Liu Mau-Tsai: Die chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Türken (1969)